ص:2

ص:3

موسی کلیم الله

جلد اول

سوده ترقی

ص:4

ص:5

ص:6

قسمت یازدهم: تولد کلثوم (فرزند اول) و هارون (فرزند دوم) 67

قسمت دوازدهم: وقایع اعجاز آمیز شب انعقاد نطفه ی موسی علیه السلام 69

قسمت سیزدهم: بررسی پیام های قرآنی دسته آیات. 72

فصل دوّم: داستان تولد موسی و امتحانات مادرش و نفوذ او در کاخ فرعون در 12 قسمت

«جدول خلاصه قسمت های این داستان» 76

قسمت اوّل: مأموران فرعون در جستجوی نوزاد پسر. 78

قسمت دوّم: ولادت موسی علیه السلام به دوراز چشم مأموران. 78

قسمت سوّم: موسی علیه السلام در کوره ی آتش 84

قسمت چهارم: الهام به مادر موسی علیه السلام 86

قسمت پنجم: ساخت صندوقچه 91

قسمت ششم: انداختن موسی در رود نیل و آغاز: فراق سه روزه ی یوکابد از فرزند شیرخواره اش 92

قسمت هفتم: موسی در دامان دشمن. 95

قسمت هشتم: نام گذاری موسی توسّط آسیه و دنبال دایه برای شیر دادن موسی علیه السلام 101

قسمت نهم: پیگیری کلثوم از ماجراهای قصر فرعون و بازگشتن موسی به آغوش مادرش. 105

قسمت دهم: جشنی برای موسی در قصر و خشم دوباره ی فرعون از موسی علیه السلام . 108

قسمت یازدهم: جوانی موسی در قصر فرعون 111

قسمت دوازدهم: بررسی پیام های قرآنی 2 دسته آیات. 112

گفتار سوّم: هجرت موسی علیه السلام از مصر به مدین تا قبل از هجرت ایشان از مدین به مصر (67- 77سالگی)

فصل اوّل: بررسی ماجراهای قتل قبطی و هجرت موسی علیه السلام به مدین و ازدواجش با دختر شعیب (صفورا) و 10 سال چوپانی در قبال مهریه اش در 16 قسمت

«جدول خلاصه قسمت های این داستان» 120

قسمت اوّل: ورود موسی به شهر و قتل قبطی 122

قسمت دوّم: پشیمانی و توبه ی موسی از قتل غیرعمدی 126

قسمت سوّم: تکرار صحنه ی دیروز در فردا. 129

ص:7

قسمت چهارم: خبر دادن مؤمن آل فرعون از نقشه ی قتل موسی علیه السلام . 132

قسمت پنجم: فرار و هجرت موسی از مصر به مدین 132

قسمت ششم: مدین و ایکه و رسالت حضرت شعیب علیه السلام در آنجا 17

قسمت هفتم: پایان سفر موسی پس از هشت شبانه روز ورودش به مدین و طلب خیر از خداوند. 141

قسمت هشتم: اجابت دعای موسی و داستان رفتن به خانه ی شعیب علیه السلام 144

قسمت نهم: سخنان صفورا دختر شعیب با پدرش در مورد موسی علیه السلام 146

قسمت دهم: خواستگاری شعیب علیه السلام از موسی برای یکی از دخترانش. 147

قسمت یازدهم: چوپانی موسی در مدین 149

قسمت دوازدهم: دادن عصای ویژه به موسی توسّط شعیب. 151

قسمت سیزدهم: ماجرای گوسفند فراری 153

قسمت چهاردهم: ماجرای موسی و شبان 155

قسمت پانزدهم: 6 درس آموزنده از هجرت موسی علیه السلام به مدین. 160

قسمت شانزدهم: بررسی پیام های قرآنی 1 دسته آیات. 163

فصل دوم: آشنایی با حضرت خضر علیه السلام و داستان دیدار موسی با ایشان در مجمع البحرین در 16 قسمت

«جدول خلاصه قسمت های این داستان» 170

مقدمات. 172

1. نسب حضرت خضر نبی . 172

2. محاسبه ی تقریبی در مورد تفاوت سنّی حضرت موسی با حضرت خضر علیه السلام . 172

. خضر علیه السلام مرد عالم و عابدی بود یا نبی؟. 173

4. معرفی ذوالقرنین (پسرخاله ی حضرت خضر). 174

5. داستان عدم ازدواج خضر نبی . 175

6. ماجرای خوردن آب حیات وزندگی جاودان حضرت خضر و نخوردن ذوالقرنین از آن آب 175

. مراحل حیات حضرت خضر علیه السلام . 176

8. اسناد دیگر در باب زنده بودن حضرت خضر نبی 176

9. راه های توسّل و ملاقات با حضرت خضر علیه السلام 178

ص:8

10. نماز حضرت خضر در شب جمعه 179

11. شباهت های امام زمان و خضر نبی علیه السلام 179

قسمت اوّل: چه شد که خداوند قرار ملاقات موسی و خضر را گذاشت؟! 180

قسمت دوّم: موسی و یوشع بن نون در جستجوی حضرت خضر علیه السلام 181

قسمت سوّم: سخنان و توصیه های حضرت خضر علیه السلام به موسی قبل از سفر 189

قسمت چهارم: جواب موسی به خضر علیه السلام و تعهداتی که قبل از سفر به او داد. 191

قسمت پنجم: آغاز سفر موسی و خضر علیه السلام و جدا شدن یوشع از آن ها 194

قسمت ششم: سوراخ کردن کشتی توسط خضر علیه السلام 194

قسمت هفتم: قتل کودک توسّط خضر علیه السلام 197

قسمت هشتم: ساختن دیواری که در حال خراب شدن بود توسّط خضر علیه السلام . 199

قسمت نهم: بیان حکمت سوراخ کردن کشتی توسّط حضرت خضر علیه السلام . 202

قسمت دهم: بیان حکمت کشتن آن طفل توسّط حضرت خضر علیه السلام 205

قسمت یازدهم: بیان حکمت تعمیر دیوار توسّط حضرت خضر علیه السلام . 207

قسمت دوازدهم: 10 درس مهم 216

قسمت سیزدهم: توصیه ی حضرت خضر علیه السلام در هنگام جدا شدن از موسی علیه السلام 219

قسمت چهاردهم: بازگشت موسی نزد هارون پس از ملاقات با حضرت خضر 219

قسمت پانزدهم: داستان ملاقات «الیاس» و «یوشع بن لاوی» 220

قسمت شانزدهم: بررسی پیام های قرآنی 1 دسته آیات. 221

گفتار چهارم: وقایع پس از هجرت حضرت موسی از مدین به مصر ( 77-83 سالگی)

فصل اول: داستان هجرت موسی از مدین به مصر با خانواده و گوسفندانش و رسیدن به مقام نبوت در وادی مقدّس طوی در 11 قسمت

«جدول خلاصه قسمت های این داستان» 229

قسمت اوّل: اوضاع مصر در نبود موسی علیه السلام . 232

قسمت دوم: خداحافظی با شعیب. 232

ص:9

قسمت سوّم: هجرت موسی و همسر و فرزندش از مدین به سوی مصر. 232

قسمت چهارم: گم کردن راه و رفتن به بیراهه و رسیدن موسی به وادی مقدّس طوی. 233

قسمت پنجم: شنیدن ندای الهی از درون آتش در وادی مقدّس طوی. 240

قسمت ششم: نشان دادن دو معجزه (عصا و ید بیضاء) به موسی در وادی مقدّس 260

قسمت هفتم: بیان علّت این دو معجزه (رفتن به سراغ فرعون). 267

قسمت هشتم: موسی مشکلات خود را به پیشگاه پروردگار عرض می کند 270

قسمت نهم: پاسخ خداوند به درخواست های منطقی موسی . 283

قسمت دهم: جملاتی که موسی و هارون به امر خدا باید به فرعون بگویند. 286

قسمت یازدهم: بررسی پیام های قرآنی 6 دسته آیات. 291

فصل دوّم: داستان آغاز دعوت موسی و هارون در 16 قسمت

«جدول خلاصه قسمت های این داستان» 305

قسمت اوّل: شجره نامه ی هارون. 307

قسمت دوّم: دیدار موسی و هارون در ساحل رود نیل و همراهی هارون در دعوت فرعون. 073

قسمت سوّم: نگرانی های موسی و هارون قبل از رفتن نزد فرعون و پیام خداوند به آن ها 311

قسمت چهارم: مکالمات موسی و فرعون در اولین دیدارشان بعد از 10 سال 316

قسمت پنجم: دعوت فرعون و فشارهای مجدد فرعون به بنی اسرائیل. 345

قسمت ششم: شکایت موسی از فرعون نزد پروردگار و دلداری وعده ی نجات بر بنی اسرائیل 347

قسمت هفتم: مبارزه عملی موسی علیه السلام . 473

قسمت هشتم: عکس العمل اوّل فرعون در مقابل معجزات و اعتراف فرعون به بزرگی آسیه. 351

قسمت نهم: عکس العمل دوم فرعون در مقابل معجزات 352

قسمت دهم: عکس العمل اطرافیان فرعون نسبت به سخن فرعون 360

قسمت یازدهم: عکس العمل موسی به سخن های فرعون و اطرافیانش. 363

قسمت دوازدهم: جواب های اطرافیان فرعون به موسی علیه السلام . 365

قسمت سیزدهم: نتیجه شور و مشورت درباریان با یکدیگر. 366

قسمت چهاردهم: بازگو کردن پیشنهاد درباریان به موسی و هارون توسّط فرعون 367

ص:10

قسمت پانزدهم: پایان مجلس و آخرین اتفاقات آن روز (شب خروج از قصر) 371

قسمت شانزدهم: بررسی پیام های قرآنی 9 دسته آیات. 372

فصل سوم: داستان حضور تمام ساحران برجسته نزد فرعون برای مبارزه با موسی و شکست ساحران و ایمان آوردنشان و عکس العمل ها و اقدامات فرعون پس ازآن در 21 قسمت

«جدول خلاصه قسمت های این داستان» 386

قسمت اوّل: فراخوان تمام ساحران توسّط فرعون. 397

قسمت دوّم: آمدن دو برادر ساحر نزد فرعون 389

قسمت سوّم: دعوت از مردم برای تماشای صحنه مبارزه موسی و ساحران. 394

قسمت چهارم: جمع شدن ساحران نزد فرعون و درخواستشان از او در روز موعود 395

قسمت پنجم: برخورد موسی با ساحران مغرور و آخرین نصایحش به آن ها در روز موعود. 397

قسمت ششم: برخورد ساحران پس از نصایح موسی علیه السلام 397

قسمت هفتم: آغاز مسابقه توسّط ساحران 399

قسمت هشتم: سخنان موسی به ساحران هنگام انداختن طناب هایشان 402

قسمت نهم: سحر ساحران و شادی فرعون. 403

قسمت دهم: عکس العمل موسی در برابر سحر ساحران 406

قسمت یازدهم: سخنان خدا به موسی در آغاز معجزه. 407

قسمت دوازدهم: آغاز نشان دادن معجزه ی عصا در حضور فرعون و ساحران و مردم شهر. 414

قسمت سیزدهم: خواری فرعون و یارانش در برابر معجزه ی موسی و ایمان نیاوردن فرعون. 424

قسمت چهاردهم: نخستین گروه ایمان آورندگان به موسی و سخنان موسی به آن ها. 427

قسمت پانزدهم: دومین گروه ایمان آورندگان (ساحران) 430

قسمت شانزدهم: عکس العمل های فرعون در برابر ایمان آوردن ساحران 433

قسمت هفدهم: عکس العمل ساحران در برابر تهدیدهای شدید فرعون. 438

قسمت هجدهم: شکنجه و شهادت ساحران. 446

قسمت نوزدهم: عکس العمل فرعون نسبت به گروه بنی اسرائیل و ایمان آورندگان 446

قسمت بیستم: برنامه ی موسی به بنی اسرائیل دربرابر تهدیدهای فرعون 447

ص:11

قسمت بیست و یکم: بررسی پیام های قرآنی 4 دسته از آیات 451

فصل چهارم: ماجراهای داستان نقشه ی قتل موسی و دفاعیات مؤمن آل فرعون (حزقیل) از موسی و جلوگیری از قتل او عاقبت مؤمن آل فرعون و خانواده و همسر فرعون آسیه در 14 قسمت

«جدول خلاصه ماجراهای این داستان». 465

قسمت اول: جلسه ی تصمیم به قتل موسی علیه السلام در قصر فرعون 466

قسمت دوم: عکس العمل موسی که در آن مجلس حضور داشت. 467

قسمت سوم: دفاعیات مو من آل فرعون و افشای ایمانش در دفاع از موسی علیه السلام 468

قسمت چهارم: عکس العمل فرعون نسبت به سخنان مؤمن آل فرعون. 470

قسمت پنجم: ادامه تلاش های مؤمن آل فرعون (تحت 15 سخن) 471

قسمت ششم: عاقبت مؤمن آل فرعون. 479

قسمت هفتم: شهادت همسر مؤمن آل فرعون (صیانه) و فرزندانش 483

قسمت هشتم: شهادت آسیه همسر فرعون. 486

قسمت نهم: آخرین سخنان مجادله آمیز فرعون و موسی علیه السلام 492

قسمت دهم: تأثیر سخنان فرعون در اطرافیانش. 495

قسمت یازدهم: نفرین موسی علیه السلام . 495

قسمت دوازدهم: اجابت نفرین موسی علیه السلام . 497

قسمت سیزدهم: دستورات خدا به موسی علیه السلام و سخنان موسی علیه السلام به پروردگار 498

قسمت چهاردهم: پیام های قرآنی 6 دسته آیات. 499

فصل پنجم: داستان دستور فرعون به ساختن برج بلند برای دیدن خدای موسی در 8 قسمت

«جدول خلاصه قسمت های این داستان» 512

قسمت اوّل: ادعای الوهیت فرعون. 513

قسمت دوّم: فرعون دستور به ساختن برجی بلند می دهد تا بر خدای موسی دست یابد 513

قسمت سوّم: ساختن برج در طول هفت سال 516

قسمت چهارم: ویرانی برج بلند به امر خداوند 517

ص:12

قسمت پنجم: عکس العمل فرعون پس از فروریختن برج 518

قسمت ششم: عاقبت نیرنگ فرعون 518

قسمت هفتم: درس عبرتی برای همگان 520

قسمت هشتم: بررسی پیام ها ی قرآنی دسته آیات 517

ص:13

ص:14

لازم است بگوییم در داستان های قرآنی و مخصوصا ً داستان زندگی موسی کلیم الله عناصر ویژگی های مشترکی وجود دارد که در اینجا به سه عنصر ویژه و مهم اشاره می کنیم:

1. «عنصر طرح یا پی رنگ [بنیاد، نقش، شالوده] یا همان رابطه ی علّی ومعلولی حوادث داستان»:

به عبارت دیگر اینکه: هیچ حادثه ای بدون علت و سبب نقل نمی شود؛ که در اصطلاح ادبیات داستانی عرب از آن به «حبکة القصّة» تعبیر می شود.

طبق این تعریف اجزای یک قصه ی قرآنی بر اساس رابطه ی علی و معلولی دارای پیوندی محکم وزنده با یکدیگرند یک قصه ی قرآنی دارای ساختار هندسی و هنری ویژه ای است که بر اساس آن ها، جزئیات و اجزای داستان دارای پیوندی زنده با یکدیگرند، به گونه ای که هر جزء از داستان، مکمّل جزء پیشین یا شرح و تفصیلی بر آن یا امری هماهنگ و متجانس با آن است و سرانجام اینکه همه ی اجزاء تابع یک محور فکری واحدند. (1)

مجموعه ی حاضر نیز تحت عنوان «موسی کلیم الله» تاریخ تحلیلی فراز و نشیب های زندگی 120 ساله ی حضرت موسی کلیم الله (قبل از تولّد تا پس از وفات) بر اساس آیات و روایات و تورات و اشعار شعرای ایرانی» هست که کلیه مطالب تفسیری بر گرفته از 4 تفسی [ مجمع البیان، المیزان ، نمونه و نور ] است و با این انگیزه تألیف یافته است که در آینده با توجه به این مجموعه، به دوراز هرگونه مطلب جعلی و خرافه در روایات، یک فیلم نامه قرآنی از زندگی پربرکت ایشان تهیّه شود.

با توجه به اینکه روایت قرآن از داستان حضرت موسی علیه السلام به علل گوناگون به ترتیب زمانی ذکر نشده (2) و گاه یک صحنه در چند سوره با الفاظ گوناگون بیان شده (3) و ازآنجاکه بسیاری از مطالب تورات در طول سالیان سال تحریف یافته است، امّا در برخی مطالب اشتراکاتی با قرآن کریم دارد که نقاط اشتراک و اختلاف آن با قرآن در ذیل بیان قسمت های مختلف این داستان روشن شده است و برخی از قسمت ها که از تورات بیان شده و در قرآن به آن ها اشاره ای نشده نیز صرفاً جهت اطلاع از تاریخ و ترتیب زمانی قسمت ها و تکمیل زنجیره ی داستان ذکر گردیده، همچنین با بهره گیری از اشعار شعرای ایرانی، رنگ و بوی عرفانی خاصی به بخش های مختلف داستان داده شده تا علاقه مندان به شعر و ادب نیز از مطالعه ی این داستان لذّت برند.

ص:15

به طورکلی داستان حضرت موسی علیه السلام ، به صورت پراکنده در 4 سوره قرآن ذکرشده و از میان آن ها حدود 6 سوره با حروف مقطعه شروع شده.

آیات اوّل این شش سوره، همچون مقدماتی، گاه مستقیم و گاه غیرمستقیم، محور سوره را ذکر می کند.

محوری که بخش های متعدّدی دارد، هرچند همگی با پایانی مرتبط با مقدمه ی با ذکر دوباره ی برخی از قسمت های مقدمه به هم می پیوندند تا اینکه سوره چنان کل واحدی درآید که به دعوت محمدی و در مقدمه ی آن مبدأ توحید وعد وعید و ... را اشاره کند. ولی ترتیب سوره ها بابیان اجزای قصّه ارتباطی ندارد چراکه می بینیم یک سوره اجزایی از داستان را بدون توجّه به ترتیب زمانی حوادث در این اجزاء بیان می کند گاه خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، گاه خطاب به قریش، زمانی خطاب به هردوزمانی خطاب به تمامی بشریت است. این شش سوره به ترتیب نزول این موارد هستند: «المص (اعراف)، طه (طه)، طسم (شعرای)، طسم (قصص)، الر (یونس)، حم (غافر)» این امر مطلبی را که قبلاً و بارها بیان کرده ایم، تأکید می کند و آن اینکه: هدف از ذکر داستان های قرآنی ارتباط دادن بین دعوت محمدی با احوال پیامبران پیشین و درنتیجه پند گرفتن از سرنوشت افرادی است که پیامبران پیشین را تکذیب کردند است و مخاطب نیز، گاهی به صراحت و گاهی به شکل ضمنی، قریش است.

ص:16

5. و حزقیل با وصف [مؤمن آل فرعون و یکتم ایمانه]

6. حضرت خضر با وصف [عبد من عبادنا]،

7. بلعم باعورا با وصف [کسی که گرفتار وسوسه ی شیطان شد]

به عنوان مثال در داستان حضرت موسی علیه السلام گفتگوی موسی و خداوند. گفتگوی موسی و بنی اسرائیل، گفت و گوی موسی و فرعون، گفتگوی فرعون و ساحران، گفتگوی آسیه و فرعون، گفتگوی خضر علیه السلام و موسی گفتگوی موسی و صفورا، گفت و گوی شعیب با موسی و ... که این گفتگوها در کمال ایجاز و اختصار، بیشترین معانی را دربرمی گیرد.

ص:17

در آخر لازم است سلامی به وارث تمام انبیاء از آدم تا خاتم وارث امام علی علیه السلام و امام حسن :که همان امام سوم شیعیان، امام حسین: است بدهیم. آن امامی که تمام خصلت های نیک انبیاء گذشته (از آدم تا خاتم) را در خود دارد. آن امامی که در روز عاشورا خونش را درراه خدا بذل کرد و ثارالله لقب گرفت و حتی معامله ی یک طرفه باخدا کرد و در قبال خونش چیزی از خداوند نخواست. (بذلٌ مهجّته فیک) (1) آن امامی که معرفت او راهی برای رسیدن به معرفت الله است. آن امامی که تجلّی تمام اوصاف (جمال و جلال) الهی است. آن امامی که مخزن وحی و سر الله است؛ و اگر محبت او در قلب کسی قرار گیرد جزء مؤمنین محسوب می شود یعنی حب او علامت ایمان است؛ و می دانیم که خداوند دوست مؤمنین است (اللهُ ولیُّ الذین آمنوا)

السّلام علیک یا اباعبدالله و علی الأرواح الّتی حلّت بفنائک علیکم منّی جمیعاً سلام ُالله ابداً ما بقیتُ و بقی اللیّلُ و النهار اللهُمَّ، إنّی أسألُک َ بنور وجهک الکریم، الذّی تجلّیتَ به للجبلِ فجعلته دکّا و خرّ موسی صعقاً و بإسمک الذّی فلقت به البحر لموسی و أغرقت فرعون و قومه و أنجیتَ به موسی بن عمران َ و من معه و بإسمک الذّی دَعاک به لموسی بن عمران من جانب الطور الأیمن فأستجبت له و ألقیت علیه محبّةً منک و بإسمک الذّی دَعتک َ به آسیةُ إمرأةُ فرعون إذ قالت ربِّ إبن لی عندکَ بیتاً فی الجنّةِ و نجّنی من فرعون َ و عمله و نجّنی من القوم الظالمین، فأستجبت لها دُعاعها و به حق توریة موسی و به حق تلک المناجات ِ التّی کانت بینک و بین موسی بن عمران، فوق جبل طور سینا.

اللهُمَّ، یا من فلق البحر لبنی اسرائیل فأنجاهم و جعل فرعون و جنوده من المُغرقین و بمجدک الذّی کلّمت َ به عبدک و رسولک موسی بن َعمران علیهما السلام فی المقدّسین َ فوق إحساس ِ الکرّو بین، فوق غمائم النّور، فوق تابوب الشهادةِ فی عمود النّار و فی طور سینا و فی جبل حوریث فی الوادالمقدّس فی البُقعة المبارکةِ من جانب الطّور الأیمن ِ من َ الشجرةِ و فی أرضِ مصرَ بتسعِ آیاتٍ بیّناتٍ و یوم فرقت َ لبنی اسرائیل البحر و فی المنبجسات الّتی صنعتَ بها العجائبَ فی بحرِ سوفٍ و عقَدتَ ماء البحرِ فی قلبِ الغمرِ کالحجارةِ و جاوزتَ ببنی اسرائیل البحرَ و تمّت کلمتُک الحُسنی علیهم بما صبروا و أورثتهُم مشارق الأرضِ و مغاربها الّتی بارکتَ فیها للعالمین و أغرقتَ فرعون و جنودَه و مراکبه فی الیمّ و بإسمک العظیم الأعظم، أالأعزِّ الأجلّ الأکرم و بمجدک الذّی تجلّتَ به لموسی کلیمک8 فی طور سینا و بمجدک الذّی ظهَرَ لموسی بن عمران علی قُبّةِ الرُّمّان ِ و بآیاتک التّی وَقَعَت علی الأرضِ بمصرَبجدِ العزّةِ و الغلبة، بآیاتٍ عزیزةٍ و بسُلطان القوّةِ و بعزّةِ القدرةِ و بشأن الکلمةِ التّامّةِ و بنورک الذّی قد خرَّ من فزعه طور سیناءَ و بمجدک الذی ظهر علی طور سینا فکلّمت به عبدک و رسولک موسی بن عمران و بطلعتک فی ساعیرَ و ظهورک فی جبل فارانَ بربواتِ المقدّسین َو جنودِ الملائکةِ الصافّین َ و خشوع الملائکة المسبّحینَ و ببرکاتک الّتی بارکتَ فیها لیعقوبَ إسرائیلک فی أُمّةِ موسی . اغفر لنا من ذنوبنا ما تقدّم منها و ما تأخّرَ و لوالدیینا و لجمیع المؤمنین و المؤمنات وسّع علینا من حلال رزقک َ و اکفنا مؤنة إنسان سوءٍ و جارِ سَوءٍ و قرینِ سَوءٍ و سُلطان سوءٍ إنّک علی کل شیءٍ قدیر و بکُلِّ شیءٍ علیم، آمّین ربَّ العالمین. (2)

ص:18

ص:19

نکته: همچنین لازم است قبل از اینکه به مطالب تورات در داستان موسی علیه السلام اشاره کنیم در شناخت تورات فعلی و اینکه چه میزان می توان به آن اعتماد کرد بگوییم:

کتاب مقدس (عهد عتیق) مشتمل بر 9 سِفر است و به سه بخش تقسیم می شود:

1- تورات (در عبری به مفهوم قانون و دستور) شامل اسفار خمسه است:

v سفر تکوین (پیدایش): که تاریخ اوّل خلقت تا وفات حضرت یوسف علیه السلام را دربرمی گیرد و مشتمل بر 50 باب است.

v سفر خروج: که از شمارش اسامی فرزندان یعقوب شروع شده است و درباره ی اعلان احکام یهود در کوه سینا بحث می کند و مشتمل بر 40 باب است.

v سفر أحبار (لاویان): که از حکم قربانی شروع می شود و درباره ی تنظیم احکام دینی و شرایع و قواعد و حدود سبط لاوی سخن می گوید و مشتمل بر بیست و هفت باب است.

v سفر اعداد: که از سفرهای بنی اسرائیل در بیابان سینا و فتح سرزمین کنعان، گفتگو می کند و مشتمل بر 6 باب هست.

v سفر تثنیه: مشتمل بر شرایع و احکام عمومی است و با مرگ حضرت موسی علیه السلام پایان می پذیرد و مشتمل بر 4 باب هست.

2- کتوبیم (نوشته ها): رسالات تعلیمی و تربیتی دین یهود است و آثاری از ملت یهود است که دنباله ی تاریخ این دیانت بعد از وفات حضرت موسی

و تحولات و عقاید آنان را بیان می کند.

3- نبوئیم: که کتب أنبیای بنی اسرائیل هست و اغلب به صورت رمز و کنایه در حالت رؤیا بیان شده است و از میان بخش های مختلف تورات، تنها در سفر اعداد، تثنیه و خروج و أحبار (لاویان) به داستان حضرت موسی علیه السلام اشاره شده و در قسمت کتوبیم (نوشته ها) رساله ی یوشع بن نون، وصی و جانشین حضرت موسی ذکرشده؛ و ازنظر اسلام این تورات که اکنون در دنیا به زبان های گوناگون به نام عهد عتیق منتشرشده است، تورات مقدّس حضرت موسی (الواح مقدّسی مشتمل بر احکام و مواعظ و امثال و تعلیمات) نیست. حدود 11 آیه از قرآن صراحتاً به تحریف تورات (لفظی و معنوی) توسّط یهودیان اشاره کرده است ازجمله:

الف ) شواهد تحریف لفظی تورات در قرآن

1- ﴿یَأَیُّهاَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ ءَامِنُواْ بمِا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَکُم مِّن قَبْلِ آن نَّطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلیَ أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَمَا لَعَنَّا أَصحْابَ السَّبْتِ وَ کاَنَ أَمْرُ الله مَفْعُولا﴾ (1)

2- ﴿أَ فَتَطْمَعُونَ آن یُؤْمِنُواْ لَکُمْ وَ قَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِّنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلَامَ الله ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُون﴾ (2)

ص:20

3- ﴿فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَاذَا مِنْ عِندِ الله لِیَشْترَوُاْ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَّهُم مِّمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ ویْلٌ لَّهُم مِّمَّا یَکْسِبُون﴾ (1)

4- ﴿وَ إن مِنْهُمْ لَفَرِیقًا یَلْوُنَ أَلْسِنَتَهُم بِالْکِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتَابِ وَ مَا هُوَ مِنَ الْکِتَابِ وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِندِ الله وَ مَا هُوَ مِنْ عِندِ الله وَ یَقُولُونَ عَلیَ الله الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُون ﴾ (2)

5- ﴿فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَ نَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُکِّرُواْ بِهِ وَ لَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلیَ خَائنَةٍ مِّنْهُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِّنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إن الله یُحِبُّ الْمُحْسِنِین ﴾ (3)

ب ) شواهد تحریف معنوی تورات در قرآن:

1- ﴿الَّذِینَ ءَاتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَ إن فَرِیقًا مِّنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُون ﴾ (4)

2- ﴿إن الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلَ الله مِنَ الْکِتَابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلاً أُوْلَئکَ مَا یَأْکُلُونَ فیِ بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَ لَا یُکَلِّمُهُمُ الله یَوْمَ الْقِیَمَةِ وَ لَا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیم ﴾ (5)

3- ﴿وَ إِذْ أَخَذَ الله مِیثَاقَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لَا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْاْ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَبِئْسَ مَا یَشْتَرُون ﴾ (6)

4- ﴿یَأَهْلَ الْکِتَابِ قَدْ جَاءَکُمْ رَسُولُنَا یُبَینِ ُّ لَکُمْ کَثِیرًا مِّمَّا کُنتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتَابِ وَ یَعْفُواْ عَن کَثِیرٍ قَدْ جَاءَکُم مِّنَ الله نُورٌ وَ کِتَابٌ مُّبِین ﴾ (7)

5- ﴿قُلْ یَأَهْلَ الْکِتَابِ لَسْتُمْ عَلیَ شیَ ْءٍ حَتیَ تُقِیمُواْ التَّوْرَئةَ وَ الْانجِیلَ وَ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ وَ لَیَزَیدَنَّ کَثِیرًا مِّنْهُم مَّا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ طُغْیَانًا وَ کُفْرًا فَلَا تَأْسَ عَلیَ الْقَوْمِ الْکَافِرِین ﴾ (8)

6- ﴿وَ لَوْ أن هم أَقَامُواْ التَّوْرَئةَ وَ الْانجِیلَ وَ مَا أُنزِلَ إِلَیْهِم مِّن رَّبِّهِمْ لَأَکَلُواْ مِن فَوْقِهِمْ وَ مِن تَحْتِ أَرْجُلِهِم مِّنْهُمْ أُمَّةٌ مُّقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِّنْهُمْ سَاءَ مَا یَعْمَلُون ﴾ (9)

ص:21

شواهدی در تاریخ و مطالب خود تورات است که گواهی بر صحت این موضوع می کند که تورات موسی در عهد فترت «عهد میان موسی و عیسی » و یا در عهد جاهلیت «عهد میان عیسی و رسول اکرم» ازمیان رفته است (تحریف یافته) و تورات امروز بیش از آنکه به یک کتاب آسمانی شبیه باشد، به یک تاریخ ناقص می ماند.

1- عده ای در قدیم معتقد بودند حضرت موسی تورات را نوشته: و شریعت حضرت موسی به تدریج حدود هفتادسال (از 50 سالگی تا 120 سالگی) از جانب خدا بر حضرت موسی نازل شده؛ و در آخر عمرش به نوشتن و جمع آوری این مجموعه پرداخت و به بزرگان و کاهنان بنی اسرائیل داد تا در کنار تابوت عهد بگذارند و هر هفت سال آن را باز کنند و برای مردم بخوانند. (1)

2- عده ای اکنون بر اساس مطالب تورات در اسفار پنج گانه معتقدند هر بخش توسط تاریخ نگاران یا عده ای دیگر ثبت شده زیرا در جای جای تورات به حضرت موسی مستقیم خطاب نشده.

مثلاً: سفر تثنیه، به دنبال یک حرکت اصلاحی میان یهودیان در عصر پادشاهی یوشیا و پیامبری إرمیا در قرن هفتم قبل از میلاد تألیف شده. (2) و این ها شواهدی است که بیان می دارد، کتاب تورات مدّت مدیدی در میان بنی اسرائیل مفقودشده بوده و هیچ کس از آن اطلاعی نداشته. همچنین، اکثریت پادشاهان بنی اسرائیل از زمان حضرت سلیمان تا عهد یوشیا (حدود 2 سال) اهل عیش و نوش و کفر و بت پرستی بوده اند و چند بار در این مدّت، مسجد الأقصی را که جایگاه نگهداری تورات و صندوق عهد بوده، غارت کرده اند و بت های فراوانی را در آنجا جاسازی نمودند (3)از این گذشته به شهادت تاریخ و عهد عتیق، در حمله ی «بخت النصر» پادشاه بابل به اورشلیم و غارت و تخریب ویرانی و إحراق مسجد الأقصی، همه ی آنچه در این مسجد بود، به کلی غارت یا نابود شد. (4)

تا این که بعد از برگشت بنی اسرائیل به اورشلیم، شخصی به نام «عزرا» به دستور کوروش، مأمور تهیه و تدوین تورات می گردد؛ و مطالبی که در سفر پیدایش آمده، به خوبی نشان می دهد که نگارش آن ها زمانی بوده که از عصر طالوت (شائول) زمان زیادی گذشته بوده و عصر پادشاهی در اسرائیل فرارسیده بوده (زمان سلیمان و...) (5)

جمهور اهل کتاب، اتفاق دارند بر اینکه، دو کتاب اول و دوم تواریخ ایام، از مصنفات عزرا است. همچنین ضدونقیض هایی در برخی موارد بین تورات فعلی و نوشته های عذرا و بخش های دیگر عهد عتیق وجود دارد: ازجمله این موضوعات:

1- تعداد و نام فرزندان بنیامین. (6)

2- مؤاخذه خداوند از فرزندان به خاطر مخالفت و گناه پدران. (7)

3- بیان احکام. (8)

ص:22

بااین وجود، قرآن کریم تمامی مطالب تورات موجود در عصر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را رد ننموده و آن را به طورکلی مخالف تورات اصلی ندانسته و در جای دیگر قرآن مجید یهودیان را در کنار مؤمنان و حتّی در صدر لیست اقوامی قرار داده است که به خدا ایمان دارند (بقره: 62 و مائده: 69) همچنین قرآن کریم با اشاره به این وجه اشتراک یعنی یگانه پرستی و پرهیز از شرک، از پیروان این دو دین خواسته است تا بر مبنای این کلمه ی مشترک، به همگرایی روی آورند (آل عمران: 64)

برخی از مفسران بر آن اند که: اگر قرآن تورات را تصدیق کرده، به سبب وجود اصول عقیدتی اساسی از قبیل خداشناسی و توحید در آن هاست. (1) پس اگر کتابی مورد تصدیق قرآن قرارگرفته باشد، هرگز نمی تواند خداشناسی ای ارائه کند که با خداشناسی قرآن تفاوت اساسی داشته باشد.

مطالعه ی عهد قدیم موجود نیز نشان می دهد که قرآن مجید در خطوط اساسی خداشناسی با این متون، اختلاف زیادی ندارد ازجمله:

1- ایمان: 41 بقره/ 44 مائده

2- وجود احکام و قوانین الهی در تورات: 45 مائده / 2 مائده / 161 نساء / 4 نساء / 9 آل عمران /50 آل عمران.

3- آگاهی از وجود مبارک رسول اکرم: 146 بقره / 29 فتح / 15 اعراف / 89 بقره / 101 بقره /6 صف

در بحار الأنوار آمده است: «خداوند می گوید: ای موسی بعد از عیسی تو را سفارش می کنم به صاحب شتر ماده ی قرمز پاک که مثل او در کتاب تو است و اینکه او مؤمن است و شاهد به تمام کتاب های آسمانی و همانا او رکوع و سجود کننده مایل به عبادت فرار کننده ی از گناه است. برادرانش فقیرند، یاورانش مردمان بیگانه اند، دوران او دوران سختی و کشتن و کمی مال است، نامش احمد و لقبش محمدامین است، از گروه اولین گذشتگان است به تمام کتب آسمانی ایمان می آورد. امّتش مرحومه و مبارکه است، ای موسی آن پیامبر درس ناخوانده است و او بنده ای راست و مبارک است برای خودش و آنچه دستش را بر آن گذارد، در علم و دانش هست و چنین او را آفریدم و به واسطه ی او ساعت را می گشایم و با امّت او دنیا را پایان دهم، پس امر کن ستمکاران بنی اسرائیل را که نام او را کهنه نکنند، او را پست ننمایند و همانا بنی اسرائیل کنندگان این کارند، دوستی او برای من حسنه است، پس من با اویم و از حزب اویم او نیز از حزب من و دسته ی ایشان پیروز شوندگان اند.» (2)، بنا بنابراین در عصر کنونی تنها دین اسلام که به دوراز هرگونه تحریف است و مصدق کتاب تورات و انجیل اصلی هست پذیرفته است و یهودیان امروز بر اساس سفارش و دلایل خود تورات و قرآن باید از این دین پیروی کنند و شریعت موسی تنها اختصاص به بنی اسرائیل زمان قبل از دین مسیح و نزول انجیل بوده که ما به برخی از این دلایل اشاره می کنیم:

ص:23

الف ) دلایل هشتگانه قرآنی (1)

1) قوله تعالی: ﴿وَآتَیْنا مُوسَی الکِتاب وَجَعَلْناهُ هُدیً لِبنی اسرائیل الاّ تَتَّخِذُوا مِنْ دُونی وَکِیلاً﴾ (2)

2) قوله تعالی: ﴿ول قد آتَیْنا مُوسَی الکِتاب فَلا تَکُنْ فی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَجَعَلْناهُ هُدیً لِبنی اسرائیل﴾ (3)، در این آیات کریمه پیامبری حضرت موسی علیه السلام و نزول کتاب بر او را مطرح کرده و در ادامه آیه آن حضرت را هادی بنی اسرائیل معرفی می کند. ازآنجایی که سخن از جعل (قرار دادن، تعیین کردن) است و لامِ جرّ در اینجا نمی تواند بر مالکیت دلالت داشته باشد پس به معنی اختصاص است یعنی اختصاص رسالت حضرت موسی به بنی اسرائیل.

3) قوله تعالی: ﴿یا بنی اسرائیل اذْکُرُوا ... ﴾ (4)

4) ﴿... وإذْ آتَیْنا مُوسی الکِتاب والفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ﴾ (5)

در این آیه ی کریمه که طی آن خداوند، نعمت های خویش بر بنی اسرائیل را می شمرد، یکی از نعمت های خود را، رسالت حضرت موسی ذکر کرده و حکمت این رسالت را هدایت بنی اسرائیل ذکر می کند.

5) قوله تعالی: ﴿مِنْ اجْلِ ذالِکَ کَتَبْنا عَلی بنی اسرائیل انّهُ مَنْ قَتَلَ نَفساً بِغَیْر نَفْسٍ اوْ فَسادٍ فی الارْض فَکَانَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً﴾ (6)، در آیه، حکم قصاص را که در تورات آمده است (و در تورات فعلی نیز عین عبارت محفوظ مانده) با عبارت: «کَتَبْنا علی بنی اسرائیل﴾ معرفی کرده است. این نشانگر اختصاص خطاب تورات به این قوم است.

6) قوله تعالی: ﴿...قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَارسِلْ مَعی بنی اسرائیل﴾ (7) در آیه کریمه علت بعثت حضرت موسی و محاجه او با فرعون، آزادسازی بنی اسرائیل و هجرت قوم همراه موسی عنوان شده است.

7) قوله تعالی: ﴿...اِنّی خَشِیتُ اکنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بنی اسرائیل﴾ (8)

هارون علت سخن نگفتن خود بر بنی اسرائیل (در قضیه سامری) را ترس از ناراحتی موسی از تفرقه میان بنی اسرائیل آورده است.

8) قوله تعالی: ﴿و لقدآتَیْنا مُوسَی الهُدی وَ َاوْرَثْنا بنی اسرائیل الکِتابَ﴾، (9) در این آیه ی، قرآن بنی اسرائیل را وارثان کتاب موسی و شریعت او معرفی می کند. علاوه بر این آیات، سراسر قصص بنی اسرائیل و موسی مشعر به قومی بودن شریعت آن پیامبر الهی است.

ص:24

ب) دلایل ده گانه در تورات (1)

سخن گفتن خدا با موسی

از میان آتشی بر شاخه درخت در آیات 1 - 9 آمده است: «والا اینک استغاثه بنی اسرائیل نزد من رسیده است و ظلمی را نیز که مصریان بر ایشان می کنند دیده ام، (*). پس اکنون بیا ترا نزد فرعون بفرستم و قوم من بنی اسرائیل را از مصر بیرون آوری (*)...گفت البته با تو خواهم بود و علامتی که من تو را فرستاده ام این باشد که چون قوم را از مصر بیرون آوری خدا را بر این کوه عبادت خواهید کرد، (*) موسی به خدا گفت اینک چون من نزد بنی اسرائیل برسم و بدیشان گویم خدای پدرانشان مرا نزد شما فرستاده است و از من بپرسند که نام او چیست بدیشآنچه گویم؟» (2) در این عبارات، علت رسالت موسی را نجات بنی اسرائیل و غایت آن را عبادت بنی اسرائیل و خطاب آن را به بنی اسرائیل بیان می کند.

1) در آیات 6 - 8 سخن از قوم برگزیده ای است که یَهُوه خدای آنان است و آنان را از ظلم ما نجات داده و به وعده اش به پدران آن ها وفا می کند و آمده است: «...بنابراین بنی اسرائیل را بگو من یَهُوَه هستم و شمارا از زیر مشقت های مصریان بیرون خواهم آورد و...(*) و شمارا خواهم گرفت تا برای من قوم شوید و شمارا خدا خواهم بود...(*) و شمارا خواهم رسانید به زمینی که درباره آن قسم خوردم که آن را به ابراهیم و اسحاق و یعقوب بخشم» (3)

2) در آیات 20- 26 آمده است: «و او را بگو خداوند چنین می گوید: قوم مرا رها کن تا مرا عبادت کنند (*) زیرا اگر قوم مرا رها کنی همانا بر تو بندگانت و قومت و خانه هایت انواع مگس ها فرستم و خانه های مصریان وزمینی که بر آن اند از انواع مگس ها پر خواهند شد (*) و در آن روز زمین جوشان را که در آن مقیم اند جداسازم که در آنجا مگسی نباشد تا بدانی که من در میان این زمین یهوه هستم (*) و فرقی در میان قوم خود و قوم تو گذارم... (*)... و فرعون، موسی و هارون را خوانده گفت بروید و برای خدای خود قربانی در این زمین بگذرانید (*) موسی گفت چنین کردن نشاید زیرا آنچه مکروه مصریان است برای یهوه خدای خود ذبح می کنیم [مصریان گاو را خدا می دانستند و آن را تقدیس و عبادت می کردند] اینک چون مکروه مصریان را پیش روی ایشان ذبح نماییم آیا ما را سنگسار نمی کنند. (*)» (4)

این عبارت تورات، قوم بنی اسرائیل را قوم خدا، در مقابل قوم فرعون، خوانده است که خدا نیز این تبعیض را اعمال می کند. آنگاه در قسمت دیگر احترام (لااقل عدم تعرض و تهاجم فکری موسی) به معتقدات و رسوم مصریان (کار نداشتن به آن ها) را می آورد.

) در آیات 42- 45 آمده است: «...این همان شب خداوند است [فصح] که بر جمیع بنی اسرائیل نسل اندرنسل واجب است که آن را نگاه دارند. (*) و خداوند به موسی و هارون گفت این است فریضه فصح که هیچ بیگانه از آن نخورد

ص:25

(*) و اما هر غلام زرخرید او را ختنه کن و پس آن را بخورد (*) نزیل و مزدور آن را نخورند. (*)» (1)، ملاحظه می گردد خطاب تشریع در این عبارت صریحاً به بنی اسرائیل است و همچنان که می دانیم عید فصح را یهودیان و مسیحیان [دو دین بنی اسرائیل] اجرا می کنند.

4) احکام شریعت که خطاب به بنی اسرائیل و به مناسبت ها و شرایط آن هاست بیان گشته است. (2)

5) تصرف زمین های اقوام مجاور به دست اسرائیلیان و بردگی آن ها برای اسرائیلیان وعده شده... (3)

6) در جای جای به بنی اسرائیل خطاب کرده و احکام و دستورهای مذهبی و اجتماعی بنی اسرائیل را بیان می کند و هارون و فرزندانش به منصب کهانت بنی اسرائیل نصب شده اند. (4)

) اعتراض هارون و مریم به موسی به خاطر ازدواج با زن حبشی که وضعیت قومی این دین را نشان می دهد. (5)

8) در آیه ی (1) آمده است: «و موسی تمامی بنی اسرائیل را خوانده به ایشان گفت: ای اسرائیل! احکامی را من امروز به گوش شما می گویم بشنوید تا آن ها را یاد گرفته متوجه باشید که آن ها را بجا آورید». (6)

9) در جاهای مختلف تورات آمده است: «شما پسران، یَهُوهَ خدای خود هستید پس برای مردگان، خویشتن را مجروح منمایید و مابین چشمان خود را متراشید زیرا تو برای یَهُوهَ خدایت قوم مقدس هستی و خداوند تو را برای خود برگزیده است تا از جمیع امت هایی که بر روی زمین اند به جهت او قوم خاص باشی. » (7)

اکنون خطاب به همه ی مسلمانان جهان باید گفت: ایمان به همه ی انبیاء گذشته و عمل طبق شریعت خاتم در این زمان منافاتی با یکدیگر ندارد و ایمان به دیگر کتاب های آسمانی و سائر پیامبران به معنی عمل کردن طبق گفته ی آن ها نیست؛ یعنی: بین ایمان و عمل در مورد آن ها تلازمی وجود ندارد. درصورتی که در مورد قرآن و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله این چنین نیست.

یعنی: کسی نمی تواند مدّعی شود که من به قرآن ایمان دارم و معتقدم که آن از طرف خدا نازل شده و همچنین رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله را می پذیرم ولی در مقام عمل بر طبق دین دیگر و کتاب آسمانی و پیامبران الهی گذشته، عمل می کنم و انفکاک بین ایمان و عمل در مورد قرآن و دین اسلام نیست. درصورتی که درباره ی سایر کتب و ادیان الهی چنین انفکاکی وجود دارد و موردقبول خداست.

همچنین از دیدگاه مسلمین یکی از مسائل ضروری اعتقادات مسلمانان این است که: قرآن کریم ناسخ تمامی کتب آسمانی قبل است؛ یعنی: بعدازآنکه قرآن نازل شده، عمل به هیچ کتاب آسمانی دیگر پذیرفته نمی شود. همان طور که دین اسلام، ناسخ همه ی ادیان گذشته است و تمام احکام ادیان گذشته جز آن احکامی که موافق احکام اسلام باشد، بعد از ظهور اسلام منسوخ گشته است؛ و هر یک از پیامبران الهی ضمن آنکه خود اسوه ای حسنه و تمام عیار برای مکتبشان بوده اند پیروان صدیق خود را نیز به مقام الگویی و رهنمایی می رسانده اند تا آن ها نیز آیندگان و فرزندانشان را بر اساس تعلیم همان مکتب پرورش داده و از

ص:26

سویی با پرورش اسوه هایی برای نسل بعد، سلسله ی الگوهای دینی را استمرار بخشند و خداوند با فرستادن پیغمبر خاتم و تأیید شخصیت والای او که اسوه ی حسنه و جامع فضایل تمام انبیاء و اولیاء و دیگر انسان هاست، سفارش می کند که شمارا در اقتدای به رسول خدا، خیر و سعادت بسیار است، برای آن کس که به ثواب خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند (1)؛ و با استناد به لفظ «یا ایها الناس» و «یا ایّها الذین آمنوا» در قرآن کریم باید به طورقطع بگوییم: «دین اسلام دین همه ی مردم در همه ی زمان هاست و این کتاب برای هدایت همه ی مردم است» و هرکه به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایمان بیاورد، چه عرب باشد یا عجم، چه در زمان خود پیامبر باشد و یا در زمان های بعد را شامل می شود و این دعوت کردن به اسلام عمومیت دارد و اختصاص به یک قوم یا مردم یک زمان ندارد؛ زیرا در مورد دعوت پیامبران دیگر معمولاً تعبیر «یا قوم» را به کار می برد. مثلاً در مورد حضرت موسی در آیات: بقره: 54 / مائده: 20 و 21 / یونس: 84، از همین لفظ استفاده کرده و از این تعبیر می توان اختصاص را فهمید.

1) و حتی در قرآن صراحتاً به یهودیان مبنی بر عمل به قرآن سفارش شده:

- ﴿یا بنی إِسْرَاءِیلَ اذْکُرُواْ نِعْمَتیِ َ الَّتیِ أَنْعَمْتُ عَلَیْکمُ ْ وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ (*) وَ ءَامِنُواْ بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَکُمْ وَ لَا تَکُونُواْ أَوَّلَ کاَفِرِ بِهِ وَ لَا تَشْتَرُواْ بِایَاتیِ ثَمَنًا قَلِیلًا وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ (*) وَ لَا تَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَکْتُمُواْ الْحَقَّ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ (*) وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ وَ ارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ (*) أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَ أَنتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَ فَلَا تَعْقِلُونَ (*) وَ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوةِ وَ آن ها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلیَ الخْاشِعِینَ (*) الَّذِینَ یَظُنُّونَ آن هم مُّلَاقُواْ رَبِّهِمْ وَ آن هم إِلَیْهِ رَاجِعُونَ (*)﴾ (2)

نکته: در مورد واژه ی «بنی اسرائیل» لازم است بگوییم: «بنی اسرائیل» از اقوام یهودی است که در قرآن کریم، 41 بار از این قوم نام برده شده و همچنین در عهدین، سیر تحوّلات و اوصاف آنان در اسفار گوناگون بیان شده است.

«اسرائیل» واژه ای است عبری که به صورت «اسرائین»، «اسرال» و «اسرالّ» نیز خوانده شده; همچنآنکه میکائیل به صورت «مَکال» و «مِکال» تلفظ شده است. (3) اگرچه برخی از واژه پژوهان تلاش کرده اند این واژه را عربی و برگرفته از «سری - یسری» به معنای سفر کردن در شب بدانند وجه این نام گذاری را فرار یعقوب به دلیل ترس از برادرش و سفر شبانه او ذکر کرده اند، ولی بسیاری از لغت شناسان، به ویژه واژه پژوهان زبان های عجمی در قرآن بادلایلی مانند ختم واژه به «ئیل»، اختلاف در قرائت و نوع صیغه آن، به عبری یا سریانی بودن این واژه ایمان دارند (4)با اغماض از وجه نام گذاری، شکی نیست که «اسرائیل» نام دیگری برای

ص:27

یعقوب پیامبر صلی الله علیه و آله است. (1) به هرحال اینکه مراد از بنی اسرائیل فرزندان و نوادگان یعقوب پیامبر هستند نکته ای پذیرفته شده و مورد اتفاق همه پژوهشگران است.

یهودیان و به پی روی از آنان، مسیحیان بر این باورند که: «اسرائیل» نامی است عبری برای یعقوب بن اسحاق که به معنای: «باخدا کشتی می گیرد» یا «خدا کشتی می گیرد» و «مقاوم و پیروز در نزد خدا و مردم» آمده است. (2) به نقل از عهد عتیق، این نام گذاری به دنبال مصارعه شبانه یعقوب باخدا یا فرشته خدا در «فنوئیل» بوده است. (3)

کاربرد ترادفی اسرائیل و یعقوب به گونه ای است که در بسیاری از اشعار عبری، به ویژه در عهد عتیق، استفاده از «یعقوب» و «اسرائیل» در صدر و ذیل ابیات به صورت جانشین به وفور یافت می شود. (4) البته برخی از واژه شناسان کتاب مقدّس با تفکیک «اسرائیل» به دو بخش «ئیل» به معنای خدا و «اسرا» به معنای عبد و بنده، آن را به معنای «بنده خدا» دانسته اند. (5)

اگرچه ترکیب «بنی اسرائیل» قرآنی است و این اصطلاح به صورت مرکّب نخستین بار در قرآن به کاررفته، اما در کتاب مقدّس، حکایات گوناگونی درباره فرزندان و نوادگان یعقوب بیان شده است.

قاموس نگاران عهدین سه کاربرد برای بنی اسرائیل در کتاب مقدّس یافته اند:

1) نسل اسرائیل (یعقوب)؛ (6)

2) گروهی از مؤمنان که اولاد روحانی خدا به شمار می آیند؛ (7)

) ملک اسرائیل یا اسباط ده گانه برای جدایی آنان از یهودا. (8) اما آنچه از این کاربردها رواج بیشتری دارد و به صورت مطلق از این لفظ فهمیده می شود معنای نخست این اصطلاح است.

و از شواهد دیگر بر اینکه مراد از بنی اسرائیل فرزندان حضرت یعقوب است، کاربرد واژه «اسرائیل» در دو آیه برای حضرت یعقوب است:

1) ﴿کل الطَّعَامِ کَانَ حِلاّ لِّبنی اسرائیل إِلاَّ مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ﴾ (9)

2) ﴿وَ مِن ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْرَائِیلَ﴾ (10) به همین دلیل، جمهور مفسّران مراد از «اسرائیل» در این آیه را یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم دانسته اند. (11)

در کتاب مقدّس، از دوازده پسر یعقوب بانام های: رئوبین، شمعون، لاوی، یهودا، دان، نفتالی، جاد، اشیر، یساکار، زبولون، یوسف و بنیامین نام برده شده است. همچنین دختری به نام دینه از فرزندان اوست. (12) همچنین منابع تاریخی

ص:28

دوازده پسر یعقوب را که سرکردگان قبایل دوازده گانه بنی اسرائیل بودند، روبیل، شمعون، لاوی، یهودا، یشاجر، زفولون، یوسف، بنیامین، کاذ، آشرودان و نفتالی نام برده اند. (1)

آن گونه که از قرآن کریم برمی آید، این گروه از دوازده فرزند یعقوب به وجود آمده و دارای دوازده نقیب بودند:

﴿وَ لَقَدْ أَخَذَاللّهُ مِیثَاقَ بنی اسرائیل وَ بَعَثْنَا مِنهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً...﴾ (2) بر اساس این آیه، خداوند برای هر سبطی چشمه ای جاری ساخت.

مفسّران درباره این نقبای دوازده گانه اختلاف دارند:

1) برخی آنان را رئیسان قوم دانسته، (3)

2) گروهی دیگر آنان را ضامنانی دانسته اند که خداوند یا حضرت موسی از آنان عهد گرفت. (4)

) برخی «نقیب» را به معنای «گواه» گرفته اند که خداوند یا حضرت موسی در برابر آنان از بنی اسرائیل عهد گرفت. (5)

4) در برخی از آیات دیگر نیز به دوازده سبط بودن آن ها اشاره شده است: ﴿وَ قَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْبَاطاً أُمَماً وَ أَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ آن اضْرِب بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتاً عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کل أُنَاس مَّشْرَبَهُمْ﴾ (6)، در ذیل این آیه، از امام رضا نقل شده است که اسباط دوازده گانه فرزندان یعقوب هستند. (7)

5) علّامه طباطبائی نیز در بحثی درباره «سبط» این واژه را معادل «قبیله» در زبان عربی می داند.

اگرچه قوم بنی اسرائیل پس از حضرت یعقوب و نسل ها و فرزندان او به وجود آمدند، ولی آنچه در قرآن کریم بیشتر به عنوان مخاطب این نام قرارگرفته، پیروان و نسل پس از حضرت موسی است: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَی الْمَلإِ مِن بنی اسرائیل مِن بَعْدِ مُوسَی إِذْ قَالُواْ لِنَبِیّ لَهُمُ...﴾ (8) البته این آیه وجود قومی به همین نام پیش از حضرت موسی را نیز تأیید می کند; زیرا در غیر این صورت، قید «مِن بعدِ موسی» بیهوده خواهد بود؛ و این ادعا با برخی از آیاتی که در آن ها به ارسال چند رسول به سوی بنی اسرائیل اشاره دارد، اثبات می شود: ﴿لَقَدْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بنی اسرائیل وَ أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ رُسُلا...﴾ (9)

- ماجرای بنی اسرائیل و پدرشان اسرائیل در عهد عتیق از ماجرای قحطی کنعان و عازم شدن برادران یوسف به مصر و به دنبال آن، قصد یعقوب برای کوچ دائمی به آن منطقه، آغاز می شود. (10)

- «مصر، یک تاریخ و درعین حال یک افسانه است، در طول سه هزار سال امپراتوری آن، آدمی، منطق، هوشیاری و پریشان گویی را باهم آمیخته است. از یک کرانه ی نیل تا کرانه ی دیگر آن، گذر زمینی ما خلاصه می شود: در شرق در

ص:29

جهت طلوع خورشید، شهرنشینی وزندگی و در غرب در جهت غروب خورشید، گورستان و مرگ؛ و در مرکز این رود بلند که با آبرفت های خود زمین های وسیعی را تغذیه می کند، گذری به سوی جهان برتر هست.» (1)

- در هزاره ی چهارم پیش از میلاد مسیح، 2 امپراتوری در سرزمین مصر شکل گرفت:

1- در مصر سفلی: منطقه ی دلتا در شمال جغرافیایی و اطراف شهرهای «بوتو» و «ساییز»

2- در مصر علیا: منطقه ی درّه ی نیل در جنوب جغرافیایی و اطراف شهرهای «تِبس» و «هیراکون پولیس». (2)

— بنیان گذار نخستین خاندان مصری در دوره ی پادشاهی کهن (3)

[«مِنِس» نام داشت که بر استوار ساختن پادشاهی های شمال و جنوب بود، ولی این اتّحاد دیری نپایید. «نارمر» پادشاه مصر علیا، حدود 200 سال قبل از میلاد، موفّق شد این 2 امپراتوری را یکی کرده و حکومت واحدی را پایه گذاری نماید. این پادشاه، تاج سفید مصر علیا و تاج سرخ مصر سفلی را باهم یکی کرد و تاج دوگانه را بر سر گذاشت، ریش مصنوعی را به چانه بست و دُم حیوانی را به لباس خود آویزان کرد و بدین ترتیب تمدّن پررونق و سرشار از موفقیت فراعنه ی مصر آغاز شد و حدود هزار سال بعد با مرگ کلئوپاترای معروف ملکه ی یونانی تبار، پایان یافت.]

— محدوده ی کشور مصر

«کشور مصر شامل زمین های حوزه ی سفلای نیل در شمال شرقی آفریقا و نیز شبه جزیره ی سینا در شمال دریای احمر هست. از شمال به دریای مدیترانه، از شرق به دریای سرخ، از مغرب به کشور لیبی و از جنوب به کشور سودان، محدود است.»

—رود نیل در مصر

- رود نیل در ارتباط مردم و آب وهوا و استفاده از آب آن جهت زراعت از هزاران سال پیش از میلاد اثر مهمی در زندگی مردم مصر داشته و تمدّن عظیمی در اراضی درّه ی این رود به وجود آمده که قرن ها دوام داشته است. (4)

- «از اوان تاریخ و دورترین زمان ها ...یعنی از حدود یا 8 هزار سال پیش، رود نیل شریان اصلی حیات مصر بوده است. تمام زندگی کشاورزی مصر، با طغیان های منظّم و سالیانه ی نیل بستگی دارد که هرسال رسوبات غنی و حاصلخیز را از ارتفاعات حبشه با خود همراه می آورد وزمین صحرای مصر را با خاک های بادآور می پوشاند» (5)

- «به خصوص رود عظیم نیل، بیش از هر عاملی در شکل گیری تمدّن مصر موثّر بوده است ازآنجاکه رود نیل درواقع، تنها منبع آب بوده، زندگی در مصر به آن بستگی داشته است ...» (6)

ص:30

- «باستان شناسان معتقدند که مصر باستان نخستین و پایدارترین تمدّن در تمام تاریخ بوده است. این تمدّن حدود 5 هزار سال پیش در درّه های حاصل خیز نیل در شمال شرقی آفریقا شروع شد. باگذشت زمان، مصری ها به فرهنگ و روش زندگی شآنکه مرکز آن فرعونی قدرتمند و مقدّس قرار داشت، به شدت معتقد شدند. اقتدار و پیشرفت سرزمین مصر مستقیماً به سرنوشت فرمانروایان آن بستگی داشت، وقتی فرعون مقتدر بود، مصر دوران رشد و افتخار را سپری می کرد. امّا اگر قدرتش تضعیف می شد، مملکت را هرج ومرج و خونریزی فرامی گرفت» (1)

- باستان شناسان، استقرار مردم را در درّه ی نیل، به دوران پارینه ی سنگی نسبت می دهند و هزار سال به طول انجامیده است تا شبانان و شکارچیان این سرزمین به قریه نشینی و سپس برپاداشتن شهرها متوجّه گردیده اند. تمدّن «فایوم» در شمال مصر و «بداییر» و «دیرتازا» در جنوب را به حدود هزاره ی چهارم و پنجم قبل از میلاد نسبت می دهند که یکی از قدیمی ترین تمدّن های جهان است. نژاد مصریان را به تبعیت از تورات حامیت – یا فرزندان حام – نامیده اند.

- در «نوبی» و بخش جنوبی مصر نیز، مردمی تیره پوست می زیسته اند که آنان را نیز، «نگروید» گفته اند. البته مصریان آن گونه که برداشت می شود، خالص و بدون امتزاج نبودند. نظام اجتماعی و معتقدات مذهبی آنان به شکلی بوده است که تا مدت ها مصر را از هجوم اقوام دیگر حفظ می کرد.

- روی هم رفته تا اواسط هزاره ی اوّل قبل از میلاد که هجوم دولت های بزرگ ایران و یونان (اسکندر) و روم، آغاز می گردد، این مردم نسبت به اقوام دیگر، خالص تر باقی مانده اند. سرزمین مصر را در تورات «میرزاییم» نامیده اند که در ضمن به مفهوم دو سرزمین علیا و سفلی بوده است» (2)

— تاریخ مصر به 6 دوره تقسیم می شود

1) دوره ی فراعنه (26 سلسله از فراعنه در مصر حکومت کردند)

مصریان نام اولین فرعون خود را «مِنِس» ذکر می کنند و می گویند وی شهر «منفیس» را ساخت و پایتخت خود قرارداد و در زمان حضرت یوسف و پیش از ظهور حضرت موسی یکی از فراعنه به نام «آخناتون»، آیینی بر مبنای عبادت آتوم اظهار داشت و علیه کَهَنه قیام کرد و آیینس که وی ابلاغ نموده به توحید و تنزیه بسیار نزدیک است. بعد از سلسله ی بیست و یکم، کَهَنه روی کارآمدند و به تدریج مصریان جنگ و فتوحات را فراموش کردند و گاه وبیگاه مورد هجوم ممالک فاتح قرار گرفتند تا آنکه در سال 525 قبل از میلاد، «پسامتیک» سوّم به دست «کمبوجیه» پادشاه ایران مغلوب گردید. مدّتی خود مصریان حکومت داشتند تا آنکه داریوش، رسماً مصر را یکی از ایالات کشور ایران قرارداد.

2) از سال 525 - 2 قبل از میلاد

در این دوران اسکندر بر مصر تسلّط یافت و شهر اسکندریه را ساخت و پس از وفات اسکندر حکومت مصر به بطالسه رسید.

ص:31

) دوران حکومت بطالسه

این دوره تا 0 سال قبل از میلاد ادامه یافت، در این دوران از قرن 2 میلادی فلسفه ی التقاطی در مدرسه ی اسکندریه رواج یافت و نخست «ارستی بول» و «فیلون یهودی» در مقام برآمدند که فلسفه را با تعلیمات یهود موافقت دهند. پس ازآن مسیحیآن هم در مقام ترکیب حکمت شرق و فلسفه ی یونان و آمیختن آن با اصول دین مسیح برآمدند و به پیروی از افلاطونیان جدید، به سه اقنوم قائل شدند، مدرسه ی مسیحیان اسکندریه تا قرن پنجم میلادی دایر بود. (1)

4) دوران تسلّط رومیان

که در این دوران مسیحیت از مملکت بیزانس در مصر نفوذ کرد و در سال 640 میلادی مطابق با سال 0 هجری به تصرّف اسلام درآمد.

5) تسلّط و حکومت خلفای اهل سنت (عمر، ابوبکر، عثمان) و بنی عباس و خلفای فاطمی و ممالیک بر مصر

در سال 11 میلادی در تصرّف صلاح الدّین ایوبی قرار گرفت و در قرن 16، سلطان سلیم عثمانی، مصر را ضمیمه ی کشور خود ساخت.

6) دوران تحوّل

مصر تا سال 1992 جزء قلمرو عثمانی بود و ...محمدعلی پاشا در مدّت خدیوی خود به آن استقلال داد. (2)

ص:32

ص:33

ص:34

ص:35

5) الداعه

1) شعیب

1) میکیل:1 پسر

6) یشجر: 1 پسر

6) یُشباق

7) شوعه

1) تیمان

1) ایلفار:

2پسر

1) عیسو:

15 پسر

ازسه زن

8)اسحاق پسردوقلو

1) ذوالکفل

1) بشر:

1 پسر

1) ایوب :

1 پسر

1) أموص :

1 پسر

1) تاوخ:1 پسر

2) اومار:

1 پسر

2) صفی

3) جعتام

4) قناز

5) تمناع

6) عمالیق

7) رعوئیل

8) یعوش

9) یعلام

10) قورح

11) لوطان

12) شوبال

13) صبعون

14) ایصر

15) دیشان

1) حنوک

1) رئوبین:

4 پسر

2) یعقوب

(اسرائیل): 12 پسر

از 4 زن

2) فلو

3) حصرون

4) کرمی

1) نموئیل

2) شمعون

8 پسر

2) یامین

3) یاریب

4) زارح

ص:36

5) اوحد

6) یاکین

7) صوحر

8) شائول

1) جرشون

1) عازر

3پسر

3) لاوی:

1 پسر

1) ناداب

1) هارون

: 4 پسر

1) عمران:

2 پسر

2)

قهات

4 پسر

2) ابیهو

3) العازار

4) ایتامار

1) الیعازر

2) موسی علیه السلام

2 پسر

2) جرشون

1) اسیر

1) قورح

(قارون):

3پسر

2) یصهار:

3پسر

2) إلقانا

3) إبیاساف

2) نافج

3) زکری

3) حبرون

1) میشائیل

4) عزیئیل:

پسر

2) ایلصافان

) ستری

1) محلی

3) مراری:

2 پسر

2) موشی

1) عیر

4) یهودا:

5 پسر

2) اونان

1) عیر

3) شیله:

2 پسر

ص:37

2) لعده

1) حصرون

4) فارص :

2 پسر

2) حامول

1) زمری

5) زارح:

5 پسر

2) ایتان

3) هیمان

4) کلکول

5) دارع

1) تولاع

5) یساکر:

4 پسر

2) فوّه

3) یاشوب

4) شمرون

1) سارد

6) زبولون

پسر

2) ایلون

3) یاحلئیل

1) یحصیئیل

7) نفتالی:

4 پسر

2) جونی

3) یصر

4) شلوم

1) حوشیم

8) دان:

1 پسر

1) صفیون

9) جاد:

7 پسر

2) حجّی

3) شونی

4) اصبون

ص:38

5) عیری

6) ارودی

7) ارئیلی

1) یمنه

10) اشیر:

4 پسر

2) یشوه

3) یشوی

4) بریعه

1) مِنسی

11) یوسف

:2 پسر

1) بریعه

2) افرایم:

3پسر

1) الیسع

1) أخطوب:

1 پسر

2) شوتلم:

1 پسر

1) راشف

3) رافح:

نسل او

7 نفرند

2) تالح

3) لعدان

4) عمیهود

5) الیشمع

1) یوشع

6) نون:

1 پسر

7) یهوشوع

1) بالع

12) بنیامین

13 پسر

2) باکر

3)یدیع ئیل

4) اشبیل

5) اخرخ

ص:39

6) نوحه

7) رافا

10) ایحی

11) رش

12) مفیّم

13) حفیّم

ص:40

ص:41

ص:42

ص:43

ص:44

ص:45

ص:46

ستمدیدگان مستضعف بودند که همواره زیر چکمه و چنگال فرعونیان رنج می بردند؛ روزگار همچنان بر بنی اسرائیل به سختی می گذشت، ترسی مرموز سراسر وجود فرعون را فراگرفته بود، او همواره در اندیشه ی خبر کاهنان و ازدیاد جمعیت بنی اسرائیل بود و از این مسائل رنج می برد؛ فرعونیان بنی اسرائیل را به بندگی می گرفتند و بر پشت آن ها چوب و سنگ حمل می کردند و بااین همه آن ها به دنبال افراد دانشمندی بودند که با شنیدن احادیث او بشارت ظهور و منجی آرامش بیابند ... به هرحال بنی اسرائیل (حدود صد و هشت سال = حدود یک قرن) منتظر قیام قائم و منجی موعود خود بودند تا وقتی که علائم ظهور او آشکار شد و پیشگوئی های یوسف واقع گردید و همه منتظر ولادت او گشتند.

در قرآن آمده است:

1- و خداوند در مورد این پراکندگی می فرماید: «(به خاطر بیاور) هنگامی را که پروردگارت اعلام کرد: تا دامنه قیامت، کسی را بر آن ها مسلط خواهد ساخت که همواره آن ها را در عذاب سختی قرار دهد زیرا پروردگارت مجازاتش سریع، (و درعین حال، نسبت به توبه کاران) آمرزنده و مهربان است. (*) و آن ها را در زمین به صورت گروه هایی، پراکنده ساختیم گروهی از آن ها صالح و گروهی ناصالح اند؛ و آن ها را با نیکی ها و بدی ها آزمودیم، شاید بازگردند! (*)» (1)

ای محمد «ص» یاد کن چو اعلام کرد مر

تو را پروردگارت کوست فرد

می برانگیزد بر ایشان او به زود

می کند یعنی مسلط بر یهود

مر کسی را تا به روز رستخیز

که چشاندشان عذابی درد خیز

همچو قتل و ضرب و جزیه و اختلال

که بر ایشان می رسد از سوء حال

بعد داود و سلیمان بی شکیب

خواری ایشان راست پی درپی نصیب

هست مر پروردگارت زود گیر

در عقوبت کافران را ناگزیر

هم بود آمرزگار و مهربان

بعد توبه بر گروه عاصیان

هم پراکنده نمودیم از یقین

آل اسرائیل را اندر زمین

هم جماعت ها که بعضی زان فرق

صالح اند و پیرو فرمان حق

آن کسان تغییری اندر هیچ حال

راه می ننمودشان اندر کمال

بر مسیح و برمحمد صلی الله علیه و آله بی گمان

بودشان ایمان و باشد هر زمان

هم ازایشان دون این بودند نیز

فاسق و استیمزه روی و بی تمیز

آزمودیم آن کسان را سربه سر

بر بد و نیک جهان از نفع و ضرّ

از غنا و صحت و عیش و نعم

وز بلا و فقر و بیماری و غم

ص:47

باز تا گردند شاید از فساد

سوی حق هم بر صلاح و بر سداد (1)

نکته ها

 کلمه ی فرعون

رمزی است برای طغیان و مقصود از آن، فرعون مشخصی از میان پادشاهان فراعنه نیست، بلکه منظور، هرکسی است که مصداق او باشد؛ و این مطلب را فرعون صاحب یوسف، تأیید می کند ازآنجاکه قرآن نام فرعون را بر او اطلاق نکرده، بلکه او را «مَلِک» نامیده است؛ به هرحال بنی اسرائیل بعد از وفات حضرت یوسف علیه السلام به دلیل تفرقه و اختلافی که پیدا کردند دوران سختی را گذراندند آن ها تحت سلطه پادشاهان فاسد به حفظ دین و اعتقادات خویش تا حد ممکن ادامه می دادند تا آنکه حکومت فرعون زمان موسی فرارسید.

(*) «ابن عباس» می گوید هنگامی که جمعیت بنی اسرائیل رو به فزونی گذاشت قتل و غارت و ستمگری را پیشه خود ساختند و نیکان و برگزیدگان آن ها نیز در خدمت ظالمان درآمدند. در آن موقع بود که خداوند قبطیان را بر آن ها مسلط ساخت.

 کلمه (تاذن) و (اذن)

هر دو به معنی اعلام کردن است و نیز به معنی سوگند یاد کردن آمده است. در این صورت معنی آیه چنین می شود که خداوند سوگند یادکرده است که تا دامنه قیامت چنین اشخاصی در ناراحتی و عذاب باشند؛ از این آیات استفاده می شود که این گروه سرکش، هرگز روی آرامش کامل نخواهند دید، هرچند برای خود حکومت و دولتی تأسیس کنند، باز تحت فشار و ناراحتی مداوم خواهند بود، مگر اینکه به راستی، روش خود را تغییر دهند و دست از ظلم و فساد بکشند.

 لام در (لیبعثن)

لام قسم و معنای آیه این است: به یاد از آن وقتی را که پروردگارت اعلام کرد که سوگند خورده کسانی را بر ایشان بگمارد که دائماً بدترین شکنجه ها را به آنان بچشاند، گماشتنی که بادوام و بقای دنیا ادامه داشته باشد.

 معنای: (إن رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقابِ)

پاره ای از عقاب های خداوند عقابی است که فوری و با شتاب روی می آورد، مانند عقاب اهل طغیان؛ و اگر در معنای آیه گفتیم «پاره ای از عقاب های ...» و حال آنکه در آیه کلمه «بعض» نیامده است، دلیلش جمله (وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) است؛ چون به حسب ظاهر، این جمله در دنباله آیه شریفه نیامده مگر برای اینکه بفهماند همه عقاب های خدا سریع و فوری نیست. چه اگر خداوند همواره سریع العقاب می بود و همه عقاب هایش فوری بود دیگر جمله (وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) در ذیل آیه معنا نداشت، چون سیاق آیه سیاقی است ممحض در معنای مؤاخذه و انتقام. پس جمله مذکور معنای آیه را به این برگشت می دهد که «پروردگار تو بخشنده گناهان و مهربان با بندگانش هست؛ ولیکن این طور هم نیست که وقتی حکم عقاب را درباره بعضی از بندگانش به خاطر استحقاقی که به جهت طغیان و سرکشی دارند براند، عقابش سریع

ص:48

است و فوراً محکوم را می گیرد، چون بعد از حکم راندنش هیچ چیزی مانع از نفوذ حکمش نمی شود»؛ و بعید نیست که همین معنا مقصود کسانی باشد که گفته اند: معنای جمله (إن رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقابِ) این است که خدای تعالی عقابش نسبت به کسانی که بخواهد ایشان را در دنیا عقاب کند سریع است، گو اینکه مناسب تر این بود که گفته شود: این معنی، معنای مجموع (إن رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) است تا کسی توهم نکند که سریع العقاب بودن خداوند با حلیم بودنش منافات دارد و این جمله نشان می دهد که خداوند راه بازگشت را به روی آنان باز گذارده تا کسی گمان نبرد که سرنوشت اجباری توأم با بدبختی و کیفر و مجازات برای آن ها تعیین شده است.

 خوشی ها و سختی ها

گاهی آن ها را تشویق کردیم و در رفاه و نعمت قراردادیم تا حس شکرگزاری در آن ها برانگیخته شود و به سوی حق بازآیند و گاهی به عکس آن ها را در شداید و سختی ها و مصائب فروبردیم تا از مرکب غرور و خودپرستی و تکبر فرود آیند و به ناتوانی خویش پی برند، شاید بیدار شوند و به سوی خدا بازگردند و هدف در هر دو حال مسئله تربیت و هدایت و بازگشت به سوی حق بوده است؛ بنابراین «حسنات» هرگونه نعمت و رفاه و آسایشی را شامل می شود همان طور که «سیئات» هرگونه ناراحتی و شدت را فرامی گیرد و محدود ساختن مفهوم این دو در دایره معینی هیچ گونه دلیل ندارد.

ص:49

و معنایش این است که: ما بعضی از اخبار موسی را برایت تلاوت می کنیم تلاوتی که ملبس به لباس حق باشد. پس هر چه تلاوت می شود از ناحیه ما و به وحی ما است، بدون اینکه شیطان در القای آن ذره ای مداخله داشته باشد؛ و ممکن هم هست که متعلق به کلمه «نبأ» باشد که در این صورت معنی چنین می شود: ما پاره ای از اخبار موسی و فرعون را بر تو می خوانیم؛ درحالی که آن اخبار ملبس به حق است و هیچ شکی در آن نیست. (1)

 حرف «لام» در جمله (لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)

لام تعلیل و متعلق است به جمله «نتلوا» و معنایش این است که: ما قسمتی از خبر موسی و فرعون را برای خاطر قومی که به آیات ما ایمان می آورند بر تو می خوانیم تا در آن تدبر کنند.

 تعبیر به (لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)

تأکیدی است بر این حقیقت که مؤمنان آن روز که در مکه تحت فشار بودند و مانند آن ها باید از شنیدن این داستان به این حقیقت برسند که قدرت دشمن هرقدر زیاد باشد و جمعیت و نفرات و نیروهایشان فراوان و مردم باایمان هرقدر در اقلیت و تحت فشار باشند و ظاهراً کم قدرت، هرگز نباید ضعف و فتوری به خود راه دهند که در برابر قدرت خدا همه چیز آسان است؛ آری هدف اصلی از این آیات مؤمنان اند و این تلاوت به خاطر آن ها و برای آن ها صورت گرفته، مؤمنانی که می توانند از آن الهام گیرند و راه خود را به سوی هدف، در میان انبوه مشکلات بگشایند.

ص:50

ص:51

وعده داد تاکنون نیز هر زن باایمانی که همسر بداخلاق و بی ایمان داشته باشد و بر ظلم او صبر کند در بهشت هم نشین آسیه خواهد شد؛ پس تا ظالم نباشد مظلوم به درجه ی بالا و رشد نمی رسد و همیشه بد و خوب و ظالم و مظلوم در کنار یکدیگر هستند و این قانون خداوند است و نباید شکوه کرد.

یاد آن وقتی کنید از واقعات

که شمارا دادم از محنت نجات

وز عذاب سخت کز فرعونیان

مر شمارا بود بیرون از بیان

جمله می کشتند ابناتان به زار

غیر نسوان را که خدمت بود کار

و آن بلایی بود از پروردگار

مر شمارا بس عظیم و بی شمار (1)

پندشان ده آور اندر یادشان

روزهای حق باستسعادشان

یعنی ازآن روزها که بر امم

رفته بر پاداش کفر از رنج و غم

یا ز ایامی که بودندی اسیر

زیردست قوم فرعون شریر

عارفان گویند هست آن روزها

روزهای وصل عشق آموزها

اندر آن باشد بس از آیات حق

بهر هر صبار شاکر بر نسق

گر بلا آید بود مؤمن صبور

ور که نعمت رو کند باشد شکور

یاد کن چون گفت موسی قوم را

نعمة الله اذکروا یا قومنا

نعمتی کانعام کرد او بر شما

چون رهاند از آل فرعون دغا

می چشانیدندتان از هر عذاب

رنج و سختی بی شمار و بی حساب

تیغ بر ابنائتان بگذاشتند

و آن زنانتان را به خدمت داشتند

کاهنانشان گفته بودند از وعید

گردد از یعقوبیان طفلی پدید

که کند این ملک را زیروزبر

دولت فرعون از او آید بسر

پس ز اسرائیلیان هر زن که زاد

گر پسر بد می بکشتند از عناد

وین بلائی بود از پروردگار

مر شمارا بس بزرگ و ناگوار (2)

(*)

یاد آرید آنکه برهاندیم ما

مر شمارا ز آل فرعون دغا

که شمارا می چشانند از عذاب

رنج و سختی وین بود سوء العذاب

بهر قتل و نفس و افناء وجود

آن پسرهاتان بکشتند از جحود

و آن زنان را زنده می بگذاشتند

که ازایشان چشم خدمت داشتند

وین بلائی بر شما بود آشکار

بس عظیم از جانب پروردگار

ص:52

هم نجات از قومتان بد نعمتی

از پس رنج فراوان راحتی (1)

(*)

اینکه فرعون از ره استمگری

جست اندر ارض مصر او برتری

دو گروه از سبطیان و قبطیان

ساخت اهل مصر را او در عیان

یک گره را کرده مغلوب و ضعیف

ز آل یعقوب از وضیع از شریف

کشتی ابناشان وی از حمقی که داشت

و آن زنانشان جمله باقی می گذاشت

کاهنان گفتند ایشان یک نفر

می کند ملک تو را زیروزبر

کشتی ابنا را نگیرد تا گهی

پای ازایشان بر فنای او شهی

احمق از آن بد که گر آن کاهنان

راست گفتند آنچه گفتند از نشان

کشتن بسیار دفع آن فساد

کی نمودی هیچ ناورد این به یاد (2)

(*)

نکته ها

 (یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ)

آن ها به طور مستمر به دنبال مجازات دردناک و شکنجه دادن شما بودند.

(یسومونکم) از ماده «سوم» (بر وزن صوم) در اصل به معنی دنبال چیزی رفتن و جستجوی آن نمودن است و به معنی تحمیل کاری بر دیگری نمودن نیز آمده است؛ بنابراین جمله (یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ) مفهومش این است که آن ها بدترین شکنجه ها و عذاب ها را بر شما بنی اسرائیل تحمیل می کردند؛ و به طوری که راغب گفته به معنای رفتن به طلب چیزی است. در این صورت، این کلمه هم رفتن را می رساند و هم طلب کردن را «مفردات راغب، ماده «سام». ولی گویا در آیه شریفه به معنای چشاندن عذاب است. (3)

 (*) امام حسن عسگری علیه السلام در تفسیر آیه (إِذْ أَنْجَیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ) می فرمایند: ازجمله شکنجه هایی که فرعون بر بنی اسرائیل تحمیل کرد آن بود که به هنگام بنای ساختمان ها بر پاهایشان زنجیر می بست و آن ها مجبور بودند پله های متعددی را برای رسیدن به سقف به همین صورت طی نمایند و چه بسا اتفاق می افتاد که بسیاری از آن ها از بلندی به پائین سقوط می کردند و یا دچار بیماری فلج گشته و تا آخر عمر زمین گیر می شدند؛ خداوند که سختی آن مردم را دید به موسی وحی فرستاد تا کار خویش را با درود و صلوات بر محمد و اهل بیت او آغاز نمایند. آن ها به توصیه ی موسی عمل کردند و درد و رنجشان تخفیف پیدا کرد. (4)

 آیا این درد کوچکی است که نیروی فعال یک جمعیت را از میان ببرند وزنان آن ها را بدون سرپرست، به صورت کنیزانی در چنگال یک مشت افراد ظالم و ستمگر باقی بگذارند؟

ص:53

- این نکته نیز قابل توجه است که سربریدن پسران و کنیزی زنان و دختران را به وسیله «واو» بر (سُوءَ الْعَذابِ) عطف می کند، درحالی که خود از مصداق های سوء العذاب است و این به خاطر اهمیت این دو عذاب بوده است و نشان می دهد که قوم جبار و ستمگر فرعون شکنجه ها و تحمیلات دیگری نیز بر بنی اسرائیل داشته اند، اما از میآن همه این دو شدیدتر و سخت تر بوده است.

 (*) امام حسن عسگری علیه السلام پیرامون آیه (وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ) می فرمایند: بنی اسرائیل از این که دخترانشان مورد هتک حرمت فرعونیان واقع می گشتند به موسی شکوه کردند خداوند نیز به پیامبرش وحی فرستاد که هرگاه کسی نظر سوء بد آن ها داشت بر محمد و آل محمد درود فرستند؛ دختران بنی اسرائیل توصیه موسی را بکار بستند ازآن روز هیچ کس نتوانست حرمت آن ها را خدشه دار سازد. (1)

 تعبیر (یذبح)

که از ماده «ذبح» است نشان می دهد رفتار فرعونیان با بنی اسرائیل همچون رفتار با گوسفندان و چهارپایان بود و این انسان های بی گناه راهمچون حیوانات سر می بریدند. «قابل توجه اینکه ماده «ذبح» در فعل ثلاثی مجرد، متعدی است، اما در اینجا به باب تفعیل برده شده تا کثرت را بیان کند و استفاده از فعل مضارع نیز دلیل بر استمرار این جنایت است»؛ در اینکه چند نفر از نوزادان بنی اسرائیل در این برنامه قربانی شدند دقیقاً روشن نیست، بعضی عدد آن را نود هزار! و بعضی صدها هزار!

 (یقتلون) از مصدر «تقتیل» است که به معنای زیاده روی در کشتن است. (2)

 (استحیاء)

به معنای زنده نگه داشتن است و طلب حیاة است. ممکن هم هست معنای آن این باشد که با زنان شما کارهایی می کردند، که حیاء و شرم ازایشان برود (3)؛ و معنای جمله (یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ) (زنان آن ها را زنده نگه می داشتند) ظاهراً در این است که: اصرار به بقاء حیات دختران وزنان داشتند، یا به خاطر خدمتکاری و یا کامجوئی های جنسی و یا هر دو.

 بردگی دختران در آن روز و امروز

(*)امام علی علیه السلام به این مطلب در گفتار خود اشاره می فرماید: «الموت فی حیاتکم مقهورین و الحیاة فی موتکم قاهرین» (4) (زنده بودن وزیردست بودن برای شما مرگ است و مرگ برای شما درراه به دست آوردن آزادی زندگی است)؛ دنیای امروز با گذشته این فرق را دارد که در آن زمان فرعون با استبداد مخصوص خود پسران و مردان را از جمعیت مخالفش می گرفت و دختران آن ها را آزاد می گذارد، ولی در دنیای امروز تحت عناوین دیگری روح مردانگی در افراد کشته می شود و دختران به اسارت شهوات افراد آلوده درمی آیند.

ص:54

 معانی (بلاء)

- مجازات: زیرا بنی اسرائیل پیش از آن، قدرت و نعمت فراوان داشتند و کفران کردند و خدا آن ها را مجازات کرد.

- کهنگی و فرسودگی: زیراهر چیزی براثر آزمایش های متعدد حالت کهنگی به خود می گیرد.

- آزمایش: تحمل این همه ناملایمات، آزمایش سختی بوده است.

- غم و اندوه: چراکه جسم و روح انسان را فرسوده می کند،

- تکالیف و مسئولیت ها: چراکه آن ها نیز بر جسم و جان انسان سنگینی دارند،

- نعمت و مصیبت: یعنی نجات از چنگال فرعونیان نعمتی بزرگ برای شما بود: ازآنجاکه آزمایش گاهی با نعمت است و گاهی با مصیبت، این واژه گاه به معنی نعمت و گاه به معنی مصیبت آمده است.

 تعبیر به (الارض)

اشاره به سرزمین مصر و اطراف آن است و ازآنجاکه یک قسمت مهم آباد روی زمین در آن روز آن منطقه بوده این واژه به صورت مطلق آمده است.

این احتمال نیز وجود دارد که الف و لام، برای عهد و اشاره به سرزمین مصر باشد.

 جنایت برای تقویت کردن پایه های استکبار

فرعون کوشید در میان مردم مصر تفرقه بیندازد (وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً)؛ همان سیاستی که در طول تاریخ پایه اصلی حکومت مستکبران را تشکیل می داده است، چراکه حکومت یک اقلیت ناچیز بر یک اکثریت بزرگ جز با برنامه» تفرقه بینداز و حکومت کن «امکان پذیر نیست! جنایت دیگر او استضعاف گروهی از مردم آن سرزمین بود. قرآن می گوید» آن چنان این گروه را به ضعف و ناتوانی کشانید که پسران آن ها را سر می برید وزنان آن ها را برای خدمت زنده نگه می داشت» (یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ)؛ او دستور داده بود که درست بنگرند فرزندانی که از بنی اسرائیل متولد می شوند اگر پسر باشند آن ها را از دم تیغ بگذرانند! و اگر دختر باشند برای خدمتکاری و کنیزی زنده نگه دارند! راستی او با این عملش چه می خواست انجام بدهد؟

 کلمه (شیع)

جمع «شیعه» و به معنای فرقه است، در مجمع البیان گفته: کلمه «شیع » به معنای فرقه ها است و هر فرقه یک شیعه است و اگر شیعه نامیدند، بدین جهت است که بعضی بعض دیگر را پیروی می کنند.

مراد از این که فرمود: «فرعون اهل زمین را شیعه شیعه کرد»، این است که اهل زمین را که گویا منظور از آنان اهل مصر باشد و الف و لام در «الارض» برای عهد بوده باشد- از راه القای اختلاف و تفرقه افکنی دسته دسته کرد تا کلمه آنان متفق نشود و یکدل و یک جهت نباشند تا نتوانند بر او بشورند و علیه او قیام نموده و امور را بر او دگرگون سازند، آن طور که عادت همه ملوک است، که چون می خواهند قدرت خود را گسترش داده و سلطنت خود را تقویت کنند، این نقشه را به کار می برند؛ آن ها همیشه از «توحید کلمه» و «کلمه توحید»

ص:55

وحشت داشته و دارند، آن ها از پیوستگی صفوف مردم به شدت می ترسند و به همین دلیل حکومت طبقاتی تنها راه حفظ آنان است، همان کاری که فرعون و فراعنه در هر عصر و زمان کرده و می کنند.

آری فرعون مخصوصاً مردم مصر را به دو گروه مشخص تقسیم کرد: «قبطیان» که بومیان آن سرزمین بودند و تمام وسایل رفاهی و کاخ ها و ثروت ها و پست های حکومت در اختیار آنان بود و «سبطیان» یعنی مهاجران بنی اسرائیل که به صورت بردگان و غلامان و کنیزان در چنگال آن ها گرفتار بودند. فقر و محرومیت، سراسر وجودشان را فراگرفته بود و سخت ترین کارها بر دوش آن ها بود، بی آنکه بهره ای داشته باشند.

 تعبیر به اهل

درباره هر دو گروه به خاطر آن است که بنی اسرائیل مدت ها ساکن آن سرزمین بودند و به راستی اهل آن شده بودند. هنگامی که می شنویم بعضی از فراعنه مصر برای ساختن یک قبر برای خود (هرم معروف «خوفو» که در نزدیکی پایتخت مصر قاهره قرار دارد) یک صد هزار برده را در طول بیست سال به کار گرفته و هزاران نفر از آن ها را در این ماجرا به ضرب شلاق یا از فشار کار به قتل رسانده اند.

 قرار گرفتن جمله (یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ) بعد ازجمله (یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ)

می خواهد این را برساند که فرعونیان برای تضعیف بنی اسرائیل این نقشه را طرح کرده بودند که نسل ذکور آن ها را که می توانست قیام کند و با فرعونیان بجنگد براندازند و تنها دختران وزنان را که به تنهایی قدرت بر قیام و مبارزه نداشتند برای خدمتکاری زنده بگذارند؛ و گواه دیگر این سخن این است که از آیه 25 سوره «غافر» به خوبی استفاده می شود که: برنامه کشتن پسران وزنده نگه داشتن دختران حتی بعد از قیام موسی ادامه داشت. (1) (این برنامه بعد از ایمان آوردن نزدیکان موسی به موسی و پروردگارش در حادثه ی باطل شدن سحر ساحران در روز موعود بود که بعداً به آن اشاره می کنیم)

 علّت کارهای فرعون؟

فسادش بود «او به طور مسلم از مفسدان بود» (إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ) کار فرعون خلاصه سبب فساد روی زمین می شد، برتری جویی اش فساد بود؛ طبیعی است افراد برتری جو و خودپرست تنها حافظ منافع خویش اند و هرگز حفظ منافع شخصی با حفظ منافع جامعه که نیاز به عدالت و فداکاری و ایثار دارد هماهنگ نخواهد بود و بنابراین هر چه باشد نتیجه اش فساد است در همه ی ابعاد زندگی.

ص:56

در این نقشه مسیر هجرت قوم بنی اسرائیل به همراه یعقوب نبی از کنعان به مصر نمایش داده شده:

ص:57

در این نقشه مملکت مصر در عهد قدیم نمایش داده شده

ص:58

در این نقشه محدوده حکومت و بعثت حضرت یوسف نبی نمایش داده شده

ص:59

نمایی از شهر حکومتی فرعون در مصر

ص:60

نمایی از برج دراز و عمودی فرعون

ص:61

ص:62

آن ها به منزله ی موسی و پیروان او هستند و دشمنان ما و پیروان آن ها به منزله ی فرعون و پیروان او می باشند» (سرانجام ما پیروز می شویم و آن ها نابود می شوند و حکومت حق و عدالت از آن ما خواهد بود) (1)؛ البته حکومت جهانی مهدی

در آخر کار هرگز مانع از حکومت های اسلامی در مقیاس های محدودتر پیش از آن از طرف مستضعفان بر ضد مستکبران نخواهد بود و هر زمان شرایط آن را فراهم سازند وعده حتمی و مشیت الهی درباره آن ها تحقق خواهد یافت و این پیروزی نصیبشان می شود.

 «مستضعفان» و «مستکبران» کیان اند؟

می دانیم واژه «مستضعف» از ماده «ضعف» است، اما چون به باب استفعال برده شده به معنی کسی است که او را به ضعف کشانده اند و در بند و زنجیر کرده اند.

مستضعف کسی است که نیروهای بالفعل و بالقوه دارد، اما از ناحیه ظالمان و جباران سخت در فشار قرارگرفته، ولی بااین حال در برابر بند وزنجیر که بر دست وپای او نهاده اند ساکت و تسلیم نیست، پیوسته تلاش می کند تا زنجیرها را بشکند و آزاد شود، دست جباران و ستمگران را کوتاه سازد و آئین حق و عدالت را برپا کند.

خداوند به چنین گروهی وعده یاری و حکومت در زمین داده است، نه افراد بی دست وپا و جبان و ترسو که حتی حاضر نیستند فریادی بکشند تا چه رسد به این که پا در میدان مبارزه بگذارند و قربانی دهند؛ بنی اسرائیل نیز آن روز توانستند وارث حکومت فرعونیان شوند که گرد رهبر خود موسی را گرفتند، نیروهای خود را بسیج کردند و همه صف واحدی را تشکیل دادند، بقایای ایمانی که از جدشان ابراهیم به ارث برده بودند با دعوت موسی تکمیل و خرافات را از فکر خود زدودند و آماده ی قیام شدند؛ البته «مستضعف» انواع و اقسامی دارد مستضعف «فکری» و «فرهنگی» مستضعف «اقتصادی» مستضعف «اخلاقی» و مستضعف «سیاسی» و آنچه بیشتر قرآن روی آن تکیه کرده است مستضعفین سیاسی و اخلاقی است.

بدون شک جباران مستکبر برای تحکیم پایه های سیاست جابرانه خود قبل از هر چیز سعی می کنند قربانیان خود را به استضعاف فکری و فرهنگی بکشانند سپس به استضعاف اقتصادی تا قدرت و توانی برای آن ها باقی نماند تا فکر قیام و گرفتن زمام حکومت را در دست و در مغز خود نپرورانند.

 روش عمومی مستکبران تاریخ

نه تنها فرعون بود که برای اسارت بنی اسرائیل مردان آن ها را می کشت وزنانشان را برای خدمتکاری زنده نگه می داشت، که در طول تاریخ همه جباران چنین بودند و با هر وسیله نیروهای فعال را از کار می انداختند. آنجا که نمی توانستند مردان را بکشند مردانگی را می کشتند و با پخش وسایل فساد، مواد مخدر، توسعه فحشاء و بی بندوباری جنسی، گسترش شراب و قمار و انواع سرگرمی های ناسالم، روح شهامت و سلحشوری و ایمان را در آن ها خفه می کردند تا بتوانند با خیالی آسوده به حکومت خودکامه خویش ادامه دهند؛ اما پیامبران الهی مخصوصاً پیامبر اسلام ص سعی داشتند نیروهای خفته جوانان را

ص:63

بیدار و آزاد سازند و حتی به زنان درس مردانگی بیاموزند و آن ها را در صف مردان، در برابر مستکبران قرار دهند.

 (منت)

به معنی بخشیدن مواهب و نعمت ها است و این با منت زبانی که بازگو کردن نعمت به قصد تحقیر طرف است و مسلماً کار مذمومی است، فرق بسیار دارد.

 (هامان)

وزیر معروف فرعون بود و تا به آن حد در دستگاه او نفوذ داشت که در آیه بالا از لشکریان مصر تعبیر به لشکریان فرعون و هامان می کند.

ص:64

آسیه دختری بسیار زیبا بود. فرعون (ولید بن مصعب ) که وصف او را شنیده بود، به پدرش مزاحم پیغام داد که آسیه را به عنوان کنیز پیش او بفرستد؛ مزاحم پیش فرعون رفت و بهانه آورد که دختر من کوچک است و هنوز هنگام ازدواج او نرسیده است. فرعون نپذیرفت؛ پدر گفت: حال که اصرار داری، برای او مهریه و کابینی معیّن کن تا به عنوان زن تو باشد، نه کنیز ... سرانجام وساطت عمران، پدر موسی، کارساز شد و فرعون پذیرفت که با او ازدواج کند؛ وقتی این خبر به آسیه رسید، موافقت نکرد.

پدرش گفت: دخترم اگر از این کار سر باز زنی، موجب نابودی ما خواهی شد. درنتیجه، اصرار و پافشاری آسیه به جایی نرسید و تحت فشار و با اکراه به همسری با فرعون رضایت داد؛ فرعون ده هزار وُقیّه (1) طلا (برابر هفتاد هزار مثقال) و ده هزار وُقیّه نقره و لباس های فاخر برای آسیه فرستاد و پس ازآن وی را نزد فرعون آوردند؛ خداوند او را در حمایت خویش قرارداد و فرعون فقط به نگاه کردن به جمال آسیه قناعت کرد.

ص:65

ص:66

 دیدگاه مولانا

مولانا در این زمینه تحت عنوان قصه ی خواب دیدن فرعون آمدن موسی را و تدارک اندیشیدن، گفته است

جهد فرعونی چو بی توفیق بود

هر چه او می دوخت آن تفتیق بود

از منجم بود در حکمش هزار

وز معبر نیز و ساحر بی شمار

مقدم موسی نمودندش به خواب

که کند فرعون و ملکش را خراب

با معبر گفت و با اهل نجوم

چون بود دفع خیال و خواب شوم

جمله گفتندش که تدبیری کنیم

راه زادن را چو ره زن می زنیم

تا رسید آن شب که مولد بود آن

رأی این دیدند آن فرعونیان

که برون آرند آن روز از پگاه

سوی میدان بزم و تخت پادشاه

الصلا ای جمله اسرائیلیان

شاه می خواند شمارا ز آن مکان

تا شمارا رو نماید بی نقاب

بر شما احسان کند بهر ثواب

کان اسیران را به جز دوری نبود

دیدن فرعون دستوری نبود

گر فتادندی به ره در پیش او

بهر آن یاسه بخفتندی به رو

یاسه این بد که نبیند هیچ اسیر

درگه و بی گه لقای آن امیر

بانگ چاووشان چو در ره بشنود

تا نبیند رو به دیواری کند

ور ببیند روی او مجرم بود

آنچه بدتر بر سر او آن رود

بودشان حرص لقای ممتنع

چون حریص است آدمی فیما منع (1)

ص:67

مصری ضعیف نیستند، آن ها پیش از رسیدن قابله وضع حمل می کنند.» خدا بر این قابله ها لطف نموده، خانه و خانواده ی آن ها را برکت داد، زیرا آن ها ترس خدا را در دل داشتند.

- به این ترتیب تعداد بنی اسرائیل روزبه روز زیادتر می شد تا به صورت قوم بزرگی درآمدند. ولی فرعون بار دیگر هم به ملّت خود چنین دستور داد: «ازاین پس هر نوزاد پسر اسرائیلی را در رود نیل بی اندازید، امّا دختران را زنده نگه دارید» (1)

 دیدگاه مولانا

مولانا فضای آن زمان را تحت عنوان «خواندن فرعون زنان نوزاده را سوی میدان هم جهت مکر» این گونه بیان می کند:

بعد نه مه شه برون آورد تخت

سوی میدان و منادی کرد سخت

کای زنان با طفلکان میدان روید

جمله اسرائیلیان بیرون شوید

آن چنان که پار مردان را رسید

خلعت و هر کس ازایشان زر کشید

هین زنان امسال اقبال شماست

تا بیابد هرکسی چیزی که خواست

مر زنان را خلعت و صلت دهد

کودکان راهم کلاه زر نهد

هر که او این ماه زاییده ست هین

گنج ها گیرید از شاه مکین

آن زنان با طفلکان بیرون شدند

شادمان تا خیمه ی شه آمدند

هر زن نوزاده بیرون شد ز شهر

سوی میدان غافل از دستان و قهر

چون زنان جمله بدو گرد آمدند

هر چه بود آن نر ز مادر بستدند

سر بریدندش که این است احتیاط

تا نروید خصم و نفزاید خباط (2)

ص:68

اشاره می کند که: حضرت موسی مربی هارون بود و او را تربیت علمی می نمود، هرچند به حسب سن کوچک تر از هارون بود؛ و اینکه چرا اول موسی که از او کوچک تر بود پیغمبر شد و به میعاد و ملاقات خدا رسید و بعدهارون؛ حکمت های بی شماری دارد که علم ما به آن نمی رسد ولی شاید یکی از علت ها که ابن عربی هم بدان اشاره کرده این بوده که: قلب هارون چون موسی اتساع نداشت. ولی به هرحال چون در کودکی زبان موسی براثر سوختگی وزغال داغ دچار لکنت می شود، زبان فصیح هارون به کمک برادرش می آید و خداوند این دو برادر را یار و پشتیبان هم قرار می دهد همان طور که علی علیه السلام را یار پیغمبر قرارداد و در آینده در داستان جانشینی هارون در زمان غیبت موسی و مناجات 40 روزه ی موسی در کوه طور به حدیث منزلت (جانشینی هارون برای موسی در غیبتش) اشاره خواهیم کرد؛ و علت اینکه برخی پسران ازجمله هارون و موسی و... در آن شرایط خفقان و استرس حکومت مصر به دنیا آمدند و به قتل رسانده نشدند چیزی جز امداد الهی نیست چراکه فرعون سالیان سال به همین روند فرزند کشی ادامه داد ولی به دلیل اینکه نسل منقطع نگردد به سفارش اطرافیانش دستور داده بود در یک سال بکشند و در سال بعد نکشند و هارون گویا در سالی به دنیا آمده بود که فرزندان پسر را نمی کشتند و یوکابد آن استرس و ناراحتی را که در زمان موسی داشت نداشت؛ و در مورد دیگر زنان هم در اخبار آمده: هنگامی که فرعون کشتن نوزادان پسر را آغاز کرده بود یکی از زنان بنی اسرائیل با حیله و پرداخت صله از قابله های قبطی خواست تا خبر به دنیا آمدن فرزند پسر او را فاش نسازند.

او سپس فرزندش را در داخل غاری نهاده و ده بار صلوات بر محمد و اهل بیتش را بر او خواند.

به امر خداوند فرشته ای کار مراقبت از آن کودک را بر عهده گرفت یکی از انگشتان آن طفل غذای کافی و انگشت دیگرش شیر سرشاری را برای او ذخیره ساخته بود. فرزندان ذکور بنی اسرائیل این گونه رشد یافتند و تعداد کشته شدگان آن ها به مراتب کمتر از کسانی بود که مخفیانه بزرگ می شدند. (1)

ص:69

ص:70

کی گمان بردی که او عصیان کند

آنکه خوف جان فرعون آن کند (1)

3. جمع آمدن عمران با مادر موسی و حامله شدن مادر موسی

شه برفت و او بر آن درگاه خفت

نیم شب آمد پی دیدنش جفت

زن بر او افتاد و بوسید آن لبش

برجهانیدش ز خواب اندر شبش

گشت بیدار اوزن را دید خوش

بوسه باران کرده از لب بر لبش

گفت عمران این زمان چون آمدی

گفت از شوق و قضای ایزدی

درکشیدش در کنار از مهر مرد

برنیامد با خود آن دم درنبرد

جفت شد با او امانت را سپرد

پس بگفت ای زن نه این کاری است خرد

آهنی بر سنگ زد زاد آتشی

آتشی از شاه و ملکش کین کشی

من چو ابرم توزمین موسی نبات

حق شه شطرنج و ما ماتیم مات

مات و برد از شاه می دان ای عروس

آن مدان از ما مکن بر ما فسوس

آنچه این فرعون می ترسد از او

هست شد این دم که گشتم جفت تو (2)

4. وصیت کردن عمران جفت را بعد از مجامعت که مرا ندیده باشی

وامگردان هیچ از این ها دم مزن

تا نیاید بر من و تو صد حزن

عاقبت پیدا شود آثار این

چون علامت ها رسید ای نازنین

در زمان از سوی میدان نعره ها

می رسید از خلق و پر می شد هوا

شاه از آن هیبت برون جست آن زمان

پابرهنه کاین چه غلغل هاست هان

از سوی میدان چه بانگ است و غریو

کز نهیبش می رمد جنی و دیو

گفت عمران شاه ما را عمر باد

قوم اسرائیلیان اند از تو شاد

از عطای شاه شادی می کنند

رقص می آرند و کف ها می زنند

گفت باشد کاین بود اما و لیک

وهم و اندیشه مرا پر کرد نیک (3)

5. ترسیدن فرعون از آن بانگ

این صدا جان مرا تغییر کرد

از غم و اندوه تلخم پیر کرد

پیش می آمد سپس می رفت شه

جمله شب او همچو حامل وقت زه

هر زمان می گفت ای عمران مرا

سخت از جا برده است این نعره ها

زهره نی عمران مسکین را که تا

بازگوید اختلاط جفت را

که زن عمران به عمران در خزید

تا که شد استاره ی موسی پدید

ص:71

هر پیمبر که درآید در رحم

نجم او بر چرخ گردد منتجم (1)

6. پیدا شدن ستاره ی موسی بر آسمان و غریو منجمان در میدان

بد گرفته از فغان و سازشان

ریش و مو برکنده رو به دریدگان

خاک برسر کرده پرخون دیده گان

گفت خیر است این چه آشوب است و حال

بد نشانی می دهد منحوس سال

عذر آوردند و گفتند ای امیر

کرد ما را دست تقدیرش اسیر

این همه کردیم و دولت تیره شد

دشمن شه هست گشت و چیره شد

شب ستاره ی آن پسر آمد عیان

کوری ما بر جبین آسمان

زد ستاره ی آن پیمبر بر سما

ما ستاره بار گشتیم از بکا

بادل خوش شاد عمران وز نفاق

دست برسر می برد کاه الفراق

کرد عمران خویش پر خشم و ترش رفت چون دیوانگان بی عقل و هش

خویشتن را اعجمی کرد و براند

گفت های بس خشن بر جمع خواند

خویشتن را ترش و غمگین ساخت او

نردهای باژگونه باخت او

گفتشان شاه مرا بفریفتید

از خیانت وز طمع نشکیفتید

سوی میدان شاه را انگیختید

آب روی شاه ما را ریختید

دست بر سینه زدید اندر ضمان

شاه را ما فارغ آریم از غمان

شاه هم بشنید و گفت ای خائنان

من برآویزم شمارا بی امان

خویش را در مضحکه انداختم

مال ها با دشمنان درباختم

تا که امشب جمله اسرائیلیان

دور ماندند از ملاقات زنان

مال رفت و آب روکار خام

این بود یاری و افعال کرام

سال ها ادرار و خلعت می برید

مملکت ها را مسلم می خورید

رایتان این بود و فرهنگ و نجوم

طبل خوارانید و مکارید و شوم

من شمارا بر درم و آتش زنم

بینی و گوش و لبانتان برکنم

من شما را هیزم آتش کنم

عیش رفته بر شما ناخوش کنم

سجده کردند و بگفتند ای خدیو

گر یکی کرت ز ما چربید دیو

سال ها دفع بلاها کرده ایم

وهم حیران ز آنچه ماها کرده ایم

ص:72

فوت شد از ما و حملش شد پدید

نطفه اش جست و رحم اندر خزید

لیک استغفار این روز ولاد

ما نگه داریم ای شاه و قباد

روز میلادش رصد بندیم ما

تا نگردد فوت و نجهد این قضا

گر نداریم این نگه ما را بکش

ای غلام رأی تو افکار و هش

تا به نه مه می شمرد او روز روز

تا نپرد تیر حکم خصم دوز

بر قضا هرک او شبیخون آورد

سرنگون آید ز خون خود خورد

چون زمین با آسمان خصمی کند

شوره گردد سر ز مرگی بر زند

سبلتان و ریش خود بر می کند

نقش با نقاش پنجه می زند (1)

ص:73

3- آزادی از سلطه ی طاغوت ها، از بزرگ ترین نعمت هاست. چنانکه خداوند از میان همه نعمت ها، نام آن را برده است. (نِعْمَةَ الله ... إِذْ أَنْجاکُمْ)

4- مهم ترین کار انبیا، مبارزه با طاغوت ها و نجات محرومان و مستضعفان است. (أَنْجاکُمْ)

5- درباریان و اطرافیان، نقش مهمی در حفظ نظام طاغوتی دارند؛ و طاغوت ها بدون یاران و اطرافیان، زوری ندارند (آلِ فِرْعَوْنَ)

6- آزمایش و بلا در راستای تربیت انسان و از شئون ربوبیت الهی است. ناگواری و آزادی، هر دو وسیله ی آزمایش و تربیت هستند سختی ها و گرفتاری ها راهرچند بزرگ باشند، در مسیر تربیت انسان و آزمایشی الهی بدانیم.

(بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ)

7- یاد نعمت های الهی، سبب پایداری و پرهیز از شرک است. (أَ غَیْرَ الله أَبْغِیکُمْ... وَ إِذْ أَنْجَیْناکُمْ)

8- رهبران باید پیوسته نعمت های الهی را یادآوری کنند تا مردم دچار غفلت نشوند. (وَ إِذْ أَنْجَیْناکُمْ)

9- طاغوت ها برای حفظ حکومتشان، بی گناهان را می کشند. (یُقَتِّلُونَ أَبْناءَکُمْ)

10- زنان و جوانان، اهداف نقشه های طاغوت هستند. (یُقَتِّلُونَ... یَسْتَحْیُونَ )

11- زنده نگاه داشتن مادرانی که فرزندانشان را جلو چشمشان کشته اند، بدترین عذاب است.

(سُوءَ الْعَذابِ یُقَتِّلُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ)

12- بیان سختی ها و تلخی های گذشته، لذّت آزادی امروز را چندین برابر می کند.

(یَسُومُونَکُمْ... یُذَبِّحُونَ) (یَسْتَحْیُونَ)

13- محو نیروهای دفاعی و توسعه ی نیروهای رفاهی، کار فرعونی است. (یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ)

14- طاغوت ها برای حفظ نظام و سلطه ی خود، به هر نوع شکنجه ای دست می زنند. (یَسُومُونَکُمْ ...یُذَبِّحُونَ)

2) سوره اعراف: آیات 167- 168

﴿وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ آن رَبَّکَ لَسَریعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحیمٌ (*) وَ قَطَّعْنَاهُمْ فیِ الْأَرْضِ أُمَمًا مِّنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنهْمْ دُونَ ذَالِکَ وَ بَلَوْنَاهُم بِالحْسَنَاتِ وَ السَّیِّاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (*)﴾ (1)

پیام ها

1. کیفر الهی در مورد یهود و سرنوشت آنان، قابل توجه است. (وَ إِذْ ...)

2. گرچه سنّت الهی، مهلت دادن به منحرفان است، امّا مهلت در همه جا و برای همیشه نیست.

(لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ)

3. تسلّط مردم تبهکار بر بنی اسرائیل، عقوبت الهی به سبب اعمال خود آنان است. (لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ)

ص:74

4. ملت ها، تاریخی به هم پیوسته دارند و گناهِ نسلی در نسل های آینده و در طول تاریخ حتّی تا قیامت ادامه می یابد. (إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ)

5. آنان که در برابر اولیای الهی دهن کجی کنند، ذلیل می شوند. (یَسُومُهُمْ ...)

6. قوم ستمگر یهود، همیشه ذلیل و خوار خواهند بود. (إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ)

7. ترس از عقوبت، همراه با امید به مغفرت و رحمت الهی، مایه ی تربیت و رشد انسان است.

(إنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ)

8. راه توبه و دریافت مغفرت الهی برای همه باز است. (إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ)

9. انسان، در انتخاب راه و روش آزاد است. (مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذلِکَ)

10. هنگام انتقاد از یک گروه، باید حقّ خوبانشان ضایع نشود. (مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ)

11. حوادث تلخ و شیرین، ابزار آزمایش الهی است. (بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ)

12. تشویق و تنبیه، مهر و قهر، هر دو سازنده و تربیت کننده است. (بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ)

13. تحوّل روحی انسان ها و بازگشت به سوی حقّ، از حکمت های آزمایش و امتحان الهی است. ﴿لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ﴾

3) آیات -6 سوره ی قصص

﴿نَتْلُواْ عَلَیْکَ مِن نبأ مُوسیَ وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقّ ِ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (*) إن فِرْعَوْنَ عَلَا فیِ الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طَائفَةً مِّنهْمْ یُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِ نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ کاَنَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (*) وَ نُرِیدُ أن نَّمُنَّ عَلیَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُواْ فیِ الْأَرْضِ وَ نجَعَلَهُمْ أَئمَّةً وَ نجَعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ (*) وَ نُمَکِّنَ لهَمْ فیِ الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ جُنُودَهُمَا مِنْهُم ماکانواْ یحَذَرُونَ (*)﴾ (1)

پیام ها

1- بیان سرگذشت پیشینیان، نشانه ی قانونمند بودن سنّت های الهی در تاریخ است. اگر تاریخ، حساب وکتاب و قانون نداشت، ما نمی توانستیم از آن برای زندگی امروز خود استفاده کنیم. (نَتْلُوا ... مِنْ نبأ مُوسی ... لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)

2- در نقل تاریخ، به فرازهای مهم و عبرت آموز توجّه کنیم. ((نبأ) به خبر مهم گفته می شود)

3- مبارزه پیامبران با طاغوت ها و ستمگران، الگوی مؤمنان است. (نبأ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ ... لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)

4- داستان های قرآن، خُرافه، خیالی و گزافه نیست. (نبأ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ)

5- هدفِ قرآن از بیان داستان، هدایت مؤمنان است. (لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)

6- اولین شرط هدایت، قابلیت است. (لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)

7- شناخت اوضاع واحوال جوامع در هنگام ظهور و بعثت پیامبران، امری لازم است. (إنَّ فِرْعَوْنَ)

8- در شناخت نظام ها، اشخاص مهم نیستند، بلکه عملکردها اهمیت دارند. (إنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ)

ص:75

(نام «فرعون» به خاطر عملکرد استکباری و متجاوزانه اوست)

9- تکبّر و گردنکشی، زمینه ی فساد و گناه است. (عَلا فِی الْأَرْضِ ... یَسْتَضْعِفُ ... یُذَبِّحُ)

10- تفرقه اندازی، بارزترین اهرم سلطه مستکبرین بر مردم است. (جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً)

(تا وقتی مردم اتّحاد و همبستگی داشته باشند، طاغوت ها قدرتی ندارند و نمی توانند کاری از پیش ببرند.)

11- تفرقه، مقدمه ی ذلّت پذیری است. ابتدا مردم گروه گروه و متفرّق می شوند سپس به استضعاف کشیده می شوند.

(شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ)

12- اعمال خلاف کارگزاران، به پای حاکم نیز حساب می شود. در این آیات تمام جنایات یاران فرعون، به شخص او نیز نسبت داده شد. (جَعَلَ ... یَسْتَضْعِفُ ... یُذَبِّحُ)

13- خداوند، مسئله تفرقه افکنی را قبل از قتل و کشتار ذکر فرموده است. شاید به خاطر آنکه تفرقه زمینه ی کشتن و یا مهم تر از کشتن است. (شِیَعاً ... یُذَبِّحُ)

14- سیاست گذار و دستوردهنده نیز عامل و فاعل جرم شناخته می شود.

(إنَّ فِرْعَوْنَ ... یَسْتَضْعِفُ ... یُذَبِّحُ ... یَسْتَحْیِی)

15- تفرقه افکنان مفسدند. (کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ) آری هر جامعه که حاکمش متکبّر، مردمش متفرّق، نیروهای فعّالش مورد تهدید و منافعش در کام طبقه مرفّه باشد، جامعه ای فرعونی و طاغوتی است.

16- حکومت جهانی مستضعفین و حمایت از مظلومان تاریخ، اراده و خواست الهی است. (نُرِیدُ)

17- در حکومت خودکامه طاغوتی، نیروهای کارآمد به ضعف کشانده می شوند. (اسْتُضْعِفُوا)

18- آینده از آن مستضعفان است. (نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً)

19- امامت، همچون بعثت، نعمت ویژه ای است که خداوند بر مردم منّت می نهد. (نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً)

20- در مورد بعثت پیامبر می فرماید: (لَقَدْ مَنَّ الله عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا) در اینجا می فرماید:

(نَمُنَّ ... نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً)

21- مستضعفان مأیوس نشوند که خداوند به آنان نیز قدرت می دهد. (وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ)

22- اگرچه کیفر اصلی طاغوت ها در جهان دیگر است، ولی در دنیا نیز از قهر الهی در امان نخواهند بود.

(نُرِیَ ... ماکانوا یَحْذَرُونَ)

ص:76

ص:77

پیگیری کلثوم از

ماجراهای قصر فرعون و بازگشتن موسی به آغوش مادرش

10

صفی علیشاه

ظهیر فاریابی

رودکی

عطار نیشابوری

شمس تبریزی

محمودشبستری

روایات

جشنی برای موسی در قصر

و

خشم دوباره ی فرعون از

موسی

10

-

روایات

جوانی موسی در قصر

فرعون

11

-

طه: 7- 40

قصص : 7-1

بررسی پیام های قرآنی

2 دسته آیات

12

ص:78

ص:79

در این زمینه در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم: «هنگامی که موسی متولد شد و مادر دید نوزادش پسر است رنگ از صورتش پرید، قابله پرسید چرا این گونه رنگت زرد شد؟ گفت: از این می ترسم که سر پسرم را ببرند، ولی قابله گفت: هرگز چنین ترسی به خود راه مده «و کانَ موسی لا یَراهُ احدٌ إلا أُحِبُّه!»: موسی چنان بود که هر کس او را می دید دوستش می داشت. (1)

قابله از خانه مادر موسی بیرون آمد، بعضی از جاسوسان حکومت او را دیدند و تصمیم گرفتند وارد خانه شوند، خواهر موسی ماجرا را به مادر خبر داد مادر دستپاچه شد آن چنان که نمی دانست چه کند؟

مادر موسی چو گشت او حامله

حمل خود می کرد پنهان یکدله

چون تولد یافت موسی وفی

داشتند او را ز هر کس مختفی

تا که پی بردند از آن فرعونیان

آمدند اندر سرایش ناگهان (2)

بنابراین موسی (در سالی که پسران را به قتل می رساندند) (بدون اینکه مردم آثار حاملگی و وضع حملش را بفهمند) در روز سه شنبه هفتم آذرماه سال 1527 ق.م، در خانه ی عمران به دنیا آمد.

احتمالاً هارون برادرش در آن موقع چهارساله بوده.

 هارون: لفظی است غیرعربی (اعجمی) به معنی کوه نشین یا نورانی. (3)

 دیدگاه مولانا

مولانا با الهام از آیه ی ﴿فَوَقاهُ الله سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذاب ﴾ (4) این مسئله را اثبات می کند که: عقل و تدبیر آدمی در مقابل خواست و مشیت الهی ناتوان است و آدمی قادر به مبارزه با خداوند و قضا و قدر نیست و نشان می دهد که بر رغم تمام تدابیر و احتیاط های فرعون، آن کس که می بایست دستگاه قدرت و جبروت او را برهم زند، در خانه ی خود او به وجود می آید و هم در آنجا برای کاری که تقدیر بر عهده ی او نهاده است، آمادگی می یابد. (5)

مسئله ی دیگری که با این داستان مطرح می کند، ترجیح توکل برجهد است؛ و می گوید: فرعون براثر کوردلی نتوانست از خواب خود راهی به رهایی پیدا کند و جهد بسیار کرد تا با قضا و قدر الهی بجنگد ولی چون توفیق حق همراه وی نبود، نتیجه ای حاصل نکرد؛ اما مادر موسی به خدا توکل کرد و الهامات وارده بر قلبش را براثر صفای باطن دریافت نمود و فرزندش را نه تنها از مرگ نجات داد بلکه در دامن خویش پروراند.

نتیجه ای که مولانا از توکل یوکابد و جهد فرعون می گیرد آن است که: مادر موسی با توکل بر خدا، مشمول توفیق حق گشت؛ اما فرعون به قهر و غضب و استدراج حق دچار گشت؛ زیرا فرعون، ظهور موسی را از قبل در خواب می بیند ولی به دلیل استغراق در وهم و پندار خود، هر آنچه را که می بیند تأویل می کند و از درک حقیقت کور و

ص:80

محروم می شود، به همین دلیل نمی تواند سر خواب خود را دریابد و از راه کفر و ضلال خویش بازآید و خشم و قهر ایزدی را بر ضد خود برمی انگیزد. (1) و خداوند هم به این جبار طاغی مهلت و قدرت می دهد تا تمام نوزادهای قوم یهود را جز شخص موسی که هم بر در خانه ی او نقش حیات می پذیرد، هلاک کند و از بی بصری در این لطف ظاهر، قهر پنهان را نمی بیند و خویشتن را کامروا و ایمن می پندارد. (2)

درآخرمولانا، برای تفهیم و تبیین این نظریه که: دشمن اصلی ما همان نفس آدمی است که در درون خود ماست؛ موسی را برای فرعون به نفس و فرعون را به صاحب نفس تشبیه می کند.

کار کن در کارگه باشد نهان

تو برو در کارگه بینش عیان

کار چون بر کار کن پرده تنید

خارج آن کار نتوانیش دید

کارگه چون جای باش عامل است

آنکه بیرون است از وی غافل است

پس در آ در کارگه یعنی عدم کارگه چون

تا ببینی صنع و صانع را به هم

جای روشن دیده گی است

پس برون کارگه پوشیدگی است

رو به هستی داشت فرعون عنود لاجرم

لاجرم از کارگاهش کور بود

می خواست تبدیل قدر

تا قضا را بازگرداند ز در

خود قضا بر سبلت آن حیله مند

زیر لب می کرد هر دم ریشخند

صد هزاران طفل کشت او بی گناه

تا بگردد حکم و تقدیر اله

تا که موسی نبی ناید برون

کرد در گردن هزاران ظلم و خون

آن همه خون کرد و موسی زاده شد

وز برای قهر او آماده شد

گر بدیدی کارگاه لا یزال

دست وپایش خشک گشتی ز احتیال

اندرون خانه اش موسی معاف

وز برون می کشت طفلان را گزاف

همچو صاحب نفس کاو تن پرورد

بر دگر کس ظن حقدی می برد

کاین عدو آن حسود و دشمن است

خود حسود و دشمن او آن تن است

او چو موسی و تنش فرعون او

او به بیرون می دود که کو عدو

نفسش اندر خانه ی تن نازنین

بر دگر کس دست می خاید به کین (3)

(*)

ص:81

همچنین مولانا می گوید: کسبی بهتر از توکل وجود ندارد چه توکل تسلیم شدن است و از تسلیم چیزی محبوب تر نیست.

کسی که برای استخلاص خود متوسل به کسب می شود از بلا به طرف بلای بزرگ تر می گریزد و از مار به اژدها پناه می برد تدبیر می کند ولی تدبیرش دامی است که خود دچار آن می شود و چیزی که تصور می کند جان است بلای جان است. در را بسته و دشمن را در درون خانه گذاشته حیله و تدبیر هم از همین قبیل بود. فرعون صد هزاران طفل را کشت و بالأخره هم طفلی را که جستجو می کرد داخل خانه خودش بود. این چشم ما علت ها و عیب های فراوان دارد و دیدش منات اعتبار نیست برو دید خود را در دید دوست فانی کن؛ دید او بهترین عوض دید ما است و عالی ترین مقصود در دید او است. (1)

نیست کسبی از توکل خوب تر

چیست از تسلیم خود محبوب تر

بس گریزند از بلا سوی بلا

بس جهند از مار سوی اژدها

حیله کرد انسان و حیله اش دام بود

آنکه جان پنداشت خون آشام بود

در ببست و دشمن اندر خانه بود

حیله ی فرعون زین افسانه بود

صد هزاران طفل کشت آن کینه کش

و آنکه او می جست اندر خانه اش

دیده ی ما چون بسی علت در اوست

رو فنا کن دید خود در دید دوست

دید ما را دید او نعم العوض

یابی اندر دید او کل غرض (2)

(*)

 عطّار نیشابوری هم می گوید:

صد هزاران طفل سر ببریده گشت تا کلیم الله صاحب دیده گشت (3)

(*)

نکته ها

 در تاریخ آمده است: عمران در زمان تولّد موسی هفتادساله بود و پس ازآن 67 سال دیگر زندگی کرد. تولد موسی علیه السلام در سال 1527 ق.م برابر با سال 445 بعد از هبوط آدم بوده.

وفاتش: در سال 1407 ق.م (در سن 120 سالگی)

و موسی پدرش را در سن 10 سالگی از دست می دهد زیرا (عمران در 19 سالگی از دنیا رفته.)

 نکته: البته در کتب تاریخ انبیا و قصص قرآن برخی تاریخ ها درست و برخی اشتباه آمده و با یکدیگر تطبیق ندارد و در یک مقاله نیز تاریخ های متفاوتی ارائه شده بود که به هیچ وجه قابل انطباق با وقایع

ص:82

نبود و لازم دیدم با استفاده از کتاب «اطلس تاریخ انبیاء و رسل» برخی تاریخ ها را ساماندهی کنم تا با واقعیت تطبیق داشته باشد. (1)

 جثه بدنی موسی

به امر خداوند در سه ماه اوّل شیرخوارگی اش به قدری بزرگ بوده که به نظر می رسیده این نوزاد شش ماهه یا بیشتر است زیرا زمانی که فرعون موسی را می بیند با حرف همسرش، فکر می کند واقعاً نطفه ی او در سال گذشته که فرزندان ذکور را نمی کشتند به وجود آمده و این سخن آسیه بود در جواب فرعون که گفت این نوزاد پسر چرا کشته نشده؟

 فاصله ی مرگ یوسف تا تولد موسی کلیم الله

- یعقوب (187 – 1690 ق.م)

- یوسف (1745 – 165 ق.م):

- بنابراین یوسف 55 سال پس از وفات پدرش از دنیا می رود.

- تولد موسی (1527 - 1407 ق.م)

- 108 = 1527 - 165

- بنابراین: از وفات یوسف تا تولد موسی 108 سال فاصله بوده.

 دیدگاه ابن عربی

ابن عربی در حکمت قتل فرزندان و به دنیا آمدن موسی می گوید: (2)

چون هرکسی از کودکی معلوم است چه کاره است و سرنوشت او در اطوار حالاتش بیانگر احوال عین ثابت و احکام سر القدر اوست به تولد موسی خون ها ریخته شد. پس این طفل مرد جنگ و جهاد و قیام و این گونه امور است و ظالمان از تولد این طفل در هراس بودند. پس این طفل قائم به قسط و عدل است و درباره حضرت مهدی نیز روایت آمده است که یکی از احوال آن جناب این است که شباهت به موسی دارد.

چنانکه در زمان ولادت او همین تفحص که درباره موسی شد درباره ایشان نیز به عمل آمد و چون موسی باید فرعون را در رود نیل غرق کند و سرانجام پیروزی اش در رود نیل است، در آغاز کار هم سروکارش با رود نیل بود که در تابوت گذاشته شود و به رود نیل القا شود و به سلامت از رود نیل بگذرد، نجات او هم در دست شخص دشمنش بوده باشد و ازاین گونه امور که در حالات موسی کلیم از آیات قرآنیِ فراوان است که باید استنباط کرد و به شرح حال او اوضاع قیام موفق داد و تطبیق نمود؛ اما حکمت قتل أبناء در دست فرعون از جهت موسی (یعنی از جهت قتل موسی که أبناء کشته بشوند تا قطع به کشتن موسی پیدا کند) برای این است که: روح هر یک از ابنائی

ص:83

که کشته شدند به موسی بازگشت کند تا او را در هلاک فرعون امداد بنمایند، (تا مجازات و قصاصی که لا بد در وجود باید صورت بگیرد حاصل بشود)؛ و هر طفلی به جهت موسی کشته شد. یعنی فرعون هر یک را به عنوان و امید اینکه موسی است به قتل رساند هرچند عین موسی نبودند و درواقع جهلی نبود. پس ناچار باید حیات و روح مقتول، به موسی برگشت کند یعنی حیات مقتولی که به جهت موسی بود باید به موسی برگشت کند و این حیات مقتول به جهت موسی حیاتی طاهر بر اساس فطرت است که اغراض نفسانی آن را آلوده نکرده است. بلکه، بر فطرت بلی است. پس موسی مجموع حیات کسانی بود که به عنوان موسی بودن کشته شدند و آنچه استعدادهای روحی که برای مقتول مهیّا شده بود در موسی جمع شده است.

بیان علامه قیصری در این مقام چنین است: مقصود شیخ از گفتن: «و ما ثمَّ جَهِل» (درواقع جهلی نیست) این است که فرعون أبناء را می کشت بنابراین که موسی باشند. حال اینکه عین موسی نبودند و شخص برای دیگری کشته نمی شود. یعنی هر کس را به عنوان اینکه موسی است به قتل رسانده است.

چنانکه قرآن فرمود: (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری)؛ و فاعل حقیقی حق تعالی است که علیم و خبیر است و بر آنچه در مملکت وجود جاری می شود جاهل نیست و جز آنچه را که سزاوار به وقوع پیوستن است نمی کند؛ بنابراین قتل خداوند أبناء را در ماده فرعونیت بنابراین که موسایند به علم الهی در ازل است که می دانست آن أبناء با روح موسوی در هلاک فرعون اجتماع می نمایند.

پس هلاک فرعون از روی جهل نبود بلکه از روی علم یقینی به نفس الامر بوده است؛ و فرعون هرچند که به طور تفصیل بدان شاعر نبود ولی به طور اجمال بدان شاعر و آگاه بوده است. ازاین جهت امر به قتل أبناء داد. پس ارواح أبناء جمع شدند و متحد گردیدند و در صورت موسویه ظاهر شدند تا حقوقشان را استیفا کنند و ربشان را اعانت نمایند و نبی شان را مدد، زیرا بر فطرت اصلیه و طهارت ازلیه بودند و کاری نکرده اند که بدان مستحق قتل باشند و چون متحد شدند و در صورت موسویه ظاهر گردیدند. جمیع استعدادات و کمالات مرتب بر استعدادات آنان از قبیل علم و اراده و قدرت و دیگر صفات مترتب بر استعداد خاص هر یک با ارواحشان ظاهر گردیده در هلاک فرعون و اتباع وی کمک موسی شدند.

این بود کلام علامه قیصری که نقل به ترجمه نموده ایم و می شود در آن جمله «و ما ثم جهل» مقداری تنزل دهیم و به زبان ساده صوری بگوییم که فرعون جاهل به قتل أبناء نبود و آنان را از روی سهو خطا نکشت بلکه از روی عمد و قصد کشت. لذا به ازای فعلش جزا می بیند.

و آن جمله که شیخ فرمود: هر یک را بنابراین که موسی است کشته است یکی از تأویلاتش این است که: چون هر یک از این أبناء بر فطرت اصلیه و طهارت ذاتیه بوده اند (که اطفال حدیث العهد به ربشان هستند چنانکه شیخ در بعد نیز عنوان می کند) و حضرت موسی نیز در مقام طهارت فطری انسانی است، می توان گفت که هر یک از آن أبناء موسایند. کیف کان کلام قیصری محققانه است و این گفتار سایه ای است از آن.

این اجتماع ارواح برای امداد، اختصاص الهی برای موسی است و برای احدی از انبیای قبل از موسی نبوده است و این ازجمله حکمی است که خداوند موسی را بدان مخصوص گردانید (حکمی که عنوان دارند به ظاهرشان حکمت اند هرچند که در مبحث هر حکمت نیز حکمت هایی است). چه اینکه حکم موسی بسیار است.

ص:84

اول چیزی که در مکاشفه حضرت محمدیه (که در دیباچه کتاب گفته است) از این باب یعنی باب فص موسوی به طور شفاهی مخاطب شدم اتحاد ارواح أبناء به قتل رسیده و عود آن ارواح در ماده موسویه بوده است پس موسی متولد نشد مگر اینکه مجموع ارواح کثیره و قوای فعاله بود.

علامه قیصری را در شرح این کلام نکته ای بغایت لطیف و دقیق است: سر این اتحاد ارواح اطفال با موسی را کسی می داند که از کیفیت تنزل ارواح و معانی از حضرت علمیه در مراتب جبروت و ملکوت تا آنکه به صورت مشهوده ظاهر بشود، دانا و آگاه است.

در مورد صحت اتحاد انسان کامل با نفس رحمانی باید از آیات 125 و 126 سوره آل عمران در نزول سه هزار و پنج هزار ملک برای یاری لشگریان اسلام مدد گرفت که فرمود: ﴿إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أن یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ من الْمَلائِکَةِ مُنْزَلِینَ بَلی إن تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ من فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ من الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ﴾ (آل عمران: 125- 124)

همچنین سوره قدر که: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ من کُلِّ أَمْرٍ﴾ (قدر: 4) و آیات دیگر از این قبیل که اتحاد ارواح و قوای فعاله عالم با روح انسان است و برای نیل به این مطلب اعلی و أسنی باید از بحث اتحاد عاقل به معقول مدد گرفت؛ و در بیان اینکه چگونه یک طفل صغیر می تواند یک انسان کبیر را مسخر کند می گوید: اینکه ارواح اطفال، قوای فعاله اند (این است که تأثیر از طرف باطن است و طفل قریب العهد به باطن است) به بیان شیخ، علتش این است که صغیر به سبب تصرف در کبیر فاعل است،

نمی بینی که طفل به سبب خاصیتی که در اوست در کبیر کاری می کند که او را از ریاستش پایین می آورد که کبیر با او بازی می کند و به زبان او با او حرف می زند و خود را به پایه عقل او پایین می آورد.

پس این کبیر در تحت تسخیر طفل است و توجه ندارد که مسخر اوست. سپس، طفل کبیر را مشغول به تربیت و حمایت و تفقد مصالح و انس گرفتن به خودش می کند تا اینکه سینه او تنگی ننماید.

همه این کارها از فعل صغیر به کبیر است و این فعل، یعنی تصرف صغیر در کبیر از جهت قوت مقام و مرتبه صغیر است که حدیث العهد به رب خود است. زیرا به حسب تکوین حدیث است و کبیر، أبعد از تکوین است و هر کس که قریب العهد به خداست تسخیر می کند آن را که أبعد است از جهت طهارت نفس قریب و نسبت او به منبع قوا و قدرت ها، ازاین جهت ارواح مجرده در نفوس ناطقه فعال اند و نفوس ناطقه در نفوس منطبعه و نفوس منطبعه در اجسام. (همچنین آحاد مکمّل از اولیا و انبیا در غیر خودشان تصرف می کنند چون قرب به خدا دارند).

بنابراین آن ارواح ابناء به موسی پیوستند و موسی که متولد شد مجموع ارواح أبناء مقتول بود که آن قوای فعاله براثر قرب به رب خودشان موسی را در قتل فرعون و فرعونیان مدد نمودند.

ص:85

هیچ طفلی

را ندیدند آن رمه

بازگشتند از سرای او همه (1)

(*)

تحقیقات را از مادر موسی شروع کردند، گفتند: این زن قابله در اینجا چه می کرد؟

گفت: او دوست من است برای دیدار آمده بود،...بالأخره، مأمورین مأیوس شدند و بیرون رفتند.

مادر موسی به هوش آمد و به خواهر موسی گفت نوزاد کجا است؟

او اظهار بی اطلاعی کرد، ناگهان صدای گریه ای از درون تنور برخاست مادر به سوی تنور دوید، دید خداوند آتش را برای او برد و سلام کرده است (همان خدایی که آتش نمرودی را برای ابراهیم سرد و سالم ساخت) دست کرد و نوزادش را سالم بیرون آورد؛ اما باز مادر در امان نبود، چراکه مأموران چپ و راست درحرکت و جستجو بودند و شنیدن صدای یک نوزاد کافی بود که خطر بزرگی واقع شود. از مددهای غیبی دیگر این بود که: یوکابد سه ماه مخفیانه به موسی شیر داد و در این مدت موسی هرگز گریه نکرد و حتی حرکتی که موجب باخبر شدن جاسوسان شود از خود نشان نداد. (2)

 دیدگاه مولانا

مولانا این موضوع را تحت عنوان «به وجود آمدن موسی و آمدن عوانان به خانه ی عمران وحی آمدن به مادر موسی که موسی را در آتش انداز» یاد می کند:

خود زن عمر آنکه موسی برده بود

دامن اندر چید از آن آشوب و دود

آن زنان قابله در خانه ها

بهر جاسوسی فرستاد آن دغا

غمز کردندش که اینجا کودکی است نامد او میدآنکه در وهم و شکی است

کودکی دارد ولیکن پر فنی است

اندر این کوچه یکی زیبا زنی است

پس عوانان آمدند او طفل را

در تنور انداخت از امر خدا

وحی آمد سوی زن ز آن باخبر

که ز اصل آن خلیل است این پسر

عصمت یا نار کونی باردا

لا تکون النار حرا شاردا

زن به وحی انداخت او را در شرر

بر تن موسی نکرد آتش اثر

پس عوانان بی مراد آن سو شدند

باز غمازان کز آن واقف بدند

با عوانان ماجرا برداشتند

پیش فرعون از برای دانگ چند

کای عوانان بازگردید آن طرف

نیک نیکو بنگرید اندر غرف (3)

ص:86

ص:87

این تصویر نیز نمایی از رود پرخروش نیل در مصر است.

ص:88

نکته ها

 فرق بین «خوف» و «حزن»

خوف درجایی است که احتمال وقوع مکروهی در بین باشد، ولی حزن درجایی است که وقوع آن قطعی باشد، نه احتمالی. (1)

 (منت)

در اصل از «من» به معنی سنگ های بزرگی که با آن ها وزن می کنند گرفته شده است، به همین جهت بخشیدن هر نعمت سنگین و گران بهایی را منت می گویند.

 (أَوْحَیْنَا إِلیَ أُمِّکَ مَا یُوحَی)

اشاره به تمام خطوطی که منتهی به نجات موسی از چنگال فرعونیان در آن روز می شد همه را به مادرت تعلیم دادیم مثلاً:

- او را در صندوقی بیفکن و آن صندوق را به دریا بینداز!

- دریا مأمور است که آن را به ساحل بیفکند تا سرانجام دشمن من و دشمن اوی را برگیرد (و در دامان خویش پرورش دهد!)

 (یم)

در اینجا به معنی رود عظیم نیل است که براثر وسعت و آب فراوآنگاهی دریا به آن اطلاق می شود.

 (اقْذِ فِیهِ فِی التَّابُوتِ)

(آن را در صندوق بیفکن) شاید اشاره به این باشد که بدون هیچ ترس واهمه دل از او بردار و شجاعانه در صندوقش بگذار و بی اعتنا، به شط نیل بیفکن و ترس وحشتی به خود راه مده.

کلمه «تابوت» به معنی صندوق چوبی و به عکس آنچه بعضی می پندارند همیشه به معنی صندوقی که مردگان را در آن می نهند نیست، بلکه مفهوم وسیعی دارد که گاهی به صندوق های دیگر نیز گفته می شود

 تکرار «عدو»

در حقیقت تأکیدی است بر دشمنی فرعون هم نسبت به خداوند و هم نسبت به موسی و بنی اسرائیل و اشاره به اینکه کسی که تا این حد در دشمنی و عداوت، پافشاری داشت، عاقبت خدمت و پرورش موسی را بر عهده گرفت تا بشر خاکی بداند نه تنها قادر نیست با فرمان خدا به مبارزه برخیزد، بلکه خدا دشمن او را با دست خودش و در دامانش پرورش خواهد داد؛ و هنگامی که او اراده نابودی گردنکشان ستمگر را کند آن ها را با دست خودشان نابود می کند و با آتشی که خودشان برافروخته اند می سوزاند، چه قدرت عجیبی دارد!

 سپر حفاظتی موسی

ازآنجاکه موسی

باید در این راه پر نشیب و فراز که در پیش دارد در یک سپر حفاظتی قرار گیرد، خداوند پرتوی از محبت خود را بر او می افکند آن چنان که هر کس وی را ببیند دل باخته ی او می شود و نه تنها به کشتن او راضی نخواهد بود بلکه راضی نمی شود که مویی از سرش کم شود! چه سپر عجیبی، کاملاً نامرئی است، اما از فولاد و آهن محکم تر و هدف این بود که «در پیشگاه من و در برابر دیدگان (علم) من پرورش یابی» بدون شک

ص:89

ذره ای در آسمان و زمین از علم خدا پنهان نیست و همه در پیشگاه او حاضرند اما این تعبیر در اینجا اشاره به عنایت خاصی است که خدا نسبت به موسی و تربیت او داشت.

همچنین این جمله معنی وسیعی دارد و هرگونه پرورش و تربیت و ساخته شدن موسی را برای حمل پرچم رسالت با عنایت خاص پروردگار شامل می شود.

 «لام» در (لِتُصْنَعَ )

لام غرض است و جمله مذکور عطف بر اغراضی است که تقدیر گرفته شده و تقدیر آن این است که «ما محبت را بر تو افکندیم برای اموری چنین و چنان و برای اینکه فرعون زیر نظر من به تو احسان کند، زیرا من با تو مراقب حال توأم و به خاطر آن مزید عنایت و شفقتی که به تو دارم از تو غافل نمی شوم»؛ و چه بسا گفته باشند مراد ازجمله (وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی) احسان به او باشد، که به مادرش برگردانیده و تربیتش را در دامن مادر قرارداد. (1)

 دیدگاه عرفانی ابن عربی

ابن عربی در مورد حکمت انداختن موسی در صندوق و رها کردن او در رود نیل می گوید: (2)

تابوت از حیث حصر و احاطه اشاره به ناسوت اوست و دریا اشاره است به علمی که به واسطه این جسم برای او حاصل شده است و آن علم را قوه نظریه فکریه و قوای حسیه و خیالیه ای که هیچ یک از این قوا و امثال قوا برای این نفس انسانیه نیست مگر به وجود این جسم عنصری عطا کرده است.

پس چون نفس در این جسم حاصل شد و مأمور به تصرف در او تدبیر وی شد خداوند برای نفس این قوا را آلات و افزار قرارداد تا به آن چیزهایی که خداوند از نفس در تدبیر این تابوتی که در او سکینه رب است اراده فرموده است واصل بشود.

قیصری گوید: و این تابوت را ازآن رو سکینه رب گفته است که امور کلی و معانی حقیقی به حرکت حبی ذاتی همیشه درحرکت است تا به حضرت شهادت مطلقه واصل بشود و در تحت اسم ظاهر درآید که سالک در حضرت شهادت، معانی کلیه حقیقیِ را به صور آن ها بیابد و سکون و آرامش به دست آورد.

لذا محسوسات روشن ترین بدیهیات است، پس یقین و علم ذوقی و ایمان غیبی و تجلی شهودی حاصل نمی شود مگر در این حضرت شهادت مطلقه و به واسطه این حضرت، لذا دنیا که حضرت شهادت مطلقه است مزرعه آخرت است، پس حضرت شهادت، سکینه رب شده است؛ و جسم عنصری که تابوت نفس ناطقه است مجمع جمیع صور معانی حقیقیه است و خداوند در قرآن فرمود: ﴿أن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ من رَبِّکُمْ﴾ (بقره: 248) و چون مزاج انسان صلاحیت دارد که وحدت اعتدالی قلبیه ساکنه مطمئنه از می لهی انحرافی در او ظاهر شود و دیگر مزاج ها را این قابلیت نیست پس این وحدت اعتدالیه به این نکته لطیف، محل قرب و سکینه کمال رب و ظهور اوست، ازاین جهت شیخ گفت تابوتی که در او سکینه رب است پس در دریا انداخته شد (که مراد علم محیط به کل است چه یم صورت آن است.) تا

ص:90

به وسیله این قوای یادشده مستعلی و قاهر و قادر بر فنون علم باشد و آن ها را تحصیل کند (فنون علم یعنی ذوقیه، برهانیه، بدیهیه، کسبیه، کتابیه، کلامیه، رقمیه، لفظیه، تشبیهیه و تنزیهیه).

پس حق سبحانه، موسی را به نهادن در تابوت و القایش در یم اعلام فرمود که هرچند روح مدبّر موسی در مدینه جمعیت انسانی او ملک است و لکن ملک، مدبّر او نیست مگر به واسطه این تابوت پس خداوند هم نشین گردانید با موسی این قوای کائنة در این ناسوت را که از آن در باب اشارات و حکم به تابوت تعبیر شده است؛ یعنی اشاره است به اینکه نفس انسانیه در تابوت بدن قرار گرفت و در یم علم انداخته شد تا بر فنون علم مستعلی شود؛ پس صورت القای موسی در تابوت و القای تابوت در دریا به حسب ظاهر صورت هلاک موسی است و به حسب باطن نجات او از قتل بود (زیرا خلاصی او از فرعون به این صورت القای در تابوت و تابوت در دریا بود). پس موسی به القای در یم حیات یافت، چنانکه نفوس به سبب علم از موت جهل حیات می یابند. چون آب صورت علم است که حیات نفوس به علم است چنانکه حیات ابدان به آب است.

شیخ حیات حسیه ی موسی را که به واسطه یم باقی است به حیات عقلیه ای که به علم حاصل می شود تشبیه نموده است؛ چنانکه خداوند فرمود: (أَوَ من کانَ مَیْتاً) یعنی آن کسی که به سبب جهل مرده است، (فَأَحْیَیْناهُ) پس او را به علم زنده گرداندیم (وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی به فی النَّاسِ) برای او نوری قراردادیم که به آن نور که مراد هدی است در میان مردم راه می رود، (کَمَنْ مَثَلُهُ فی الظُّلُماتِ) مانند کسی است که در تاریکی هاست و مراد از ظلمات، ضلال است؛ یعنی ابداً هدایت نمی یابد (و هرگز از ظلمات به در نمی رود. اینکه گفتیم ابداً هدایت نمی یابد و از ظلمات به در نمی رود) بدین سبب است که امر ضلال، غایت ندارد تا در نزد آن غایت، توقف بوده باشد. در چند جای این کتاب ضلال، به حیرت تفسیر شده است و حیرت هم از جهل حاصل می شود و هم از علم.

حیرت: حاصل از علم خشیت و قرب و دهشت می آورد. این مقامی است که مطلوب حضرت خاتم در این مناجاتش «رَبِّ زِدنی فیک تَحیُّرا» هست؛ اما حیرت جاهل حیرت حیوانی و سرگردانی و بعد از حق است. همچون انسان گم شده در تاریکی سهمگین که راه به جایی نمی برد؛ اما حیرت عالم در میان روز روشن از تجلیات اسماء جمالی و جلالی و عظمت صنع الهی پدیدار در آفاق و انفس است. این درراه است و در درگاه است و در حضور است و متحیر است و آن گمراه است و دور است و بی خبر؛ پس هدی آن است که انسان به حیرت اهتدا یابد. پس آگاه شود که امر، حیرت است) یعنی حیرت محموده و ممدوحه نه حیرت مذمومه حاصل از جهل و حیرت قلق و اضطراب است و حرکت است و حرکت حیات است. پس سکونی نیست. پس موتی نیست و حرکت وجود است. پس عدمی نیست.

ذات حق به حرکت حبّی که حرکت جلایی و استجلایی است به حکم ﴿کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شأن﴾ (الرحمن: 29) درحرکت است. یعنی در تجلی است. نه حرکت استکمالی طبیعی و دار طبیعت یعنی نشئه ای که حرکت استکمالی و قوه و فعل در او راه دارد به تجدد امثال در نزد عارف که در مواضع پیش بگذشت و یا به حرکت جوهری که در حکمت متعالیه مبرهن است. طبایع درحرکت اند و حرکت حیات وجود است که در حقیقت تقرب به حیات مطلق وجود مطلق است (یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ) (انشقاق: 6)؛ و همچنین در آبی که حیات ارض به سبب آن است. یعنی چنانکه حیات علمیه معطی نور هدایت و سیر در مردم است که

ص:91

به بقای ابدی می کشاند؛ همچنین است امر در ماء طبیعی که سبب حیات ارض که بدن است هست. هرچند که به حسب ظاهر آب سبب خرابی ارض و سبب هدم ویرانی صورت جمعیت ارض است، اما نوعی ویرانی که عین آبادانی است.

 دیدگاه مولانا

مولانا این ماجرا را با زیبایی تحت عنوان «وحی آمدن به مادر موسی که موسی را در آب افکن» یاد می کند:

باز وحی آمد که در آبش فکن

روی در اومید دار و مو مکن

در فکن در نیلش و کن اعتماد

من ترا با وی رسانم روسپید

این سخن پایان ندارد مکرهاش

جمله می پیچید هم در ساق و پاش

صد هزاران طفل می کشت او برون

موسی اندر صدر خانه در درون

از جنون می کشت هر جا بد جنین

از حیل آن کورچشم دوربین

اژدها بد مکر فرعون عنود

مکر شاهان جهان را خورده بود

لیک از او فرعون تر آمد پدید

هم و راهم مکر او را درکشید

اژدها بود و عصا شد اژدها

این بخورد آن را به توفیق خدا

دست شد بالای دست این تا کجا

تا به یزدان که إلیه المنتهی

کان یکی دریاست بی غور و کران

جمله دریاها چو سیلی پیش آن

حیله ها و چاره ها گر اژدهاست

پیش إلا اللّه آن ها جمله لاست

چون رسید اینجا بیانم سر نهاد

محو شد و الله اعلم بالرشاد

آنچه در فرعون بود آن در تو هست

لیک اژدرهات محبوس چه است

ای دریغ این جمله احوال تو است

تو بر آن فرعون بر خواهیش بست

گر ز تو گویند وحشت زایدت

ور ز دیگر آن فسانه آیدت

چه خرابت می کند نفس لعین

دور می اندازدت سخت این قرین

آتشت راهیزم فرعون نیست

ور نه چون فرعون او شعله زنی است (1)

ص:92

ولی در صحت این مطلب به چند دلیل باید تردید داشت:

1. سند این مطلب بحار الأنوار و محبر و ثعلبی است که خودشان ازجمله علامه مجلسی اقرار کرده است که فقط احادیث را جمع آوری کرده و صحت و درستی آن را اطمینان ندارد.

2. مؤمن آل فرعون در قصر خزانه دار بوده و بعید است قبلاً به شغل نجاری مشغول بوده؟

. ایمان به نوزادی که حرف نمی زند و نمی داند او کیست معنا ندارد؟!

4. بر اساس تورات نیز یوکابد خودش سبد را ساخت و قیر اندود کرد و سراغ نجار نرفت و فرصت نداشت و مضطر بود. (1)

5. بر اساس آیه ﴿أمَّن یُجیبُ المُضطرَّ إذا دَعاهُ فَیَکشفُ السُّؤء﴾ (2)، یوکابد مضطر بود و نمی توانست با توجه به شرایط جامعه و ترس و اضطرابش و دستور قتل نوزادان در ارتباط است برود چراکه فرزندش به قتل می رسید و بازهم از نگرانی دخترش کلثوم را امر می کند تا به دنبال سبد برود و ببیند به کجا می رسد.

ص:93

چون که در دریا فکند او را به جبر

گشت قلب مادرش خالی ز صبر

چون که بشنید او که صندوق اوفتاد

در کف فرعون و قفلش برگشاد

شد دلش فارغ ز انده یا شکیب

یا ز شادی یا ز غم بودی قریب

کو نماید راز خود را آشکار

گر نه ما کردیم قلبش استوار

تا که باشد از گروه مؤمنین

وعده ما را نماید او یقین

گفت پس با خواهر موسی حبر

از برادر رو بگیر از خیر و شر

پس چو بر درگاه فرعون آمد او

دید از دور او به گاه جستجو

که درآوردند موسی را ز یم

زین تفحص بی خبر بودند هم (1)

نکته ها

 کلمه «تبدی» از مصدر «ابداء» به معنای اظهار است.

 فراغت قلب مادر موسی

یعنی دلش از ترس و اندوه خالی شد و لازمه این فراغت قلب این است که دیگر خیال های پریشان و خاطرات وحشت زا در دلش خطور نکند و دلش را مضطرب نکند و دچار جزع نگردد و درنتیجه اسرار فرزندش موسی را که می بایست مخفی کند، اظهار نکند و دشمنان پی به راز وی نبرند. (2)

 (قُصیه)

از ماده «قص» (بر وزن نص) به معنی جستجو از آثار چیزی است.

اینکه «قصه» را قصه می گویند به خاطر این است که پیگیری از اخبار و حوادث گوناگون در آن می شود.

 (رَبَطنا)

از ماده «ربط» در اصل به معنی بستن حیوان یا مانند آن به جایی است تا مطمئناً در جای خود محفوظ بماند و لذا محل این گونه حیوانات را «رباط» می گویند و سپس به معنی وسیع تری که همان حفظ و تقویت و استحکام بخشیدن است آمده؛ و در آیه شریفه کنایه از اطمینان دادن به قلب مادر موسی و تقویت دل این مادر است تا ایمان به وحی الهی آورد و این حادثه بزرگ را تحمل کند.

 دیدگاه عرفانی ابن عربی

مادر موسی با موسی چنان کرد (او را در تابوت نهاد) به علت ترس از دست غاصب که فرعون باشد مبادا فرزندش را دستگیر و بازداشت کند برای ذبح نمودن و حال آنکه مادر به او می نگرد (یعنی از بیم آنکه در پیش چشم مادر موسی را ذبح کنند). بااینکه به او وحی هم شد که خداوند به او الهام فرمود که خود بدان آگاه نبود و در خویشتن یافت که موسی را شیر می دهد که مرضعه و مربیه اوست و چون درباره او ترس نمود او را در دریا انداخت و ضرب المثل است که: «عینٌ لا تری. قلبٌ لا یَفجَع». (یعنی در مثل گویند چشم که نبیند دل دردناک نمی شود).

ص:94

پس درباره او خوفی که به چشم دیده شود نداشت و حزنی که به رؤیت بصر باشد نداشت و ظن غالب او این بود. (یعنی ظن بالله او) این بود که خداوند موسی را به او برمی گرداند؛ چون حسن ظن بالله داشت و به این ظن به سر برد و رجاء مقابل خوف و یأس است و چون بدان الهام شد گفت شاید این همان رسولی باشد که فرعون و قبط بر دست او هلاک می شوند و به این توهم و ظن به سر برد و مسرور زیست؛ این کلمات اشاره است به آیه کریمه اول سوره قصص. خداوند فرمود: (وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی ... )(قصص : 7)؛ و این توهّم و ظن به نظر و نسبت به مادر موسی است نه به نظر و نسبت به نفس الامر چه اینکه این توهم و ظن مادر موسی نسبت به واقع و نفس الامر، علم است، این جمله بسیار بلند است که ممکن است یک حقیقت را نسبت به عوالم، اسماء گوناگون باشد و یک امر کلی نسبت به مظاهر به القاب و اوصاف مختلف درآید مثلاً ادراک، علم است و معنی فارسی ادراک، یافتن است و انسان آنچه را که یافت بدان دانا می شود که دانایی آگاهی است. لذا علم به خبر تعبیر شد. (1)

مُلای رومی گوید:

جان نباشد جز خبر در آزمون

هر که را افزون خبر جانش فزون

جان ما از جان حیوان بیشتر

از چه زان رو که فزون دارد خبر

غرض این است علم که ادراک است و از یک شخص انسان است، به لحاظ مدارک که مظاهر و مقامات ادراک اند در یک موطن مبصر است و در موطن دیگر مسموع است و در موطن دیگر مذوق است و در موطن دیگر مشموم و ملموس و هکذا و همه این ها در موطن عالی صقع نفس انسانی یک علم و یک ادراک اند.

توهّم و ظن مادر موسی نسبت به واقع این چنین است که واقع آن علم است و در این موطن، توهّم و ظن.

— به دریا افکندن موسی از زبان شاعران برجسته ایرانی

مادر موسی چو موسی را به نیل

در فکند از گفته ی رب جلیل

خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه

گفت کای فرزند خرد بی گناه

گر فراموشت کند لطف خدای

چون رهی زین کشتی بی ناخدای

گر نیارد ایزد پاکت به یاد

آب و خاکت را دهد ناگه به باد

وحی آمد کاین چه فکر باطل است

رهرو ما اینک اندر منزل است

پرده ی شک را بینداز میان

تا ببینی سود کردی یا زیان

ما گرفتیم آنچه را انداختی

دست حق را دیدی و نشناختی

در تو نهاد عشق و مهر مادری است

شیوه ی ما عدل و بنده پروری است

نیست بازی کار حق، خود را مباز

آنچه بردیم از تو، باز آریم باز

سطح آب از گاهوارش خوش تر است

دایه اش سیلاب و موجش مادر است

ص:95

ما که دشمن را چنین می پروریم

دوستان را ازنظر چون می بریم

آنکه با نمرود این احسان کند

ظلم، کی با موسی عمران کند (1)

گرچه موسی به سوی نیل شدی

نیل چون پر جبرئیل شدی

سفل نیل آب داد تا سر او

از نشان سفال چاکر او

مصلحت را زبهر عالم داد

هرچه گوشش ستد زبانش داد (2)

در آب افکن چو مهد موسی

اینجان ما را چون جان مایی

تا کش نیابد فرعون ملعون

نی آن عونان اندر دغایی

در آب رقصان مهد لطیفش

از خوف رسته وز بی نوایی

فرعون او را نشناسد اکنون

کز راه آب کرد او ارتقایی

تو میر آبی و آن آب قائم

داد و دهش را دائم سزایی

در خانه موسی در خوف جان بود

در آب بودش امن بقایی

هر چیز زنده از آب باشد

کآب است مارا نقل سمایی (3)

نگه دارد از تاب آتش خلیل

چو تابوت موسی ز غرقاب نیل (4)

خرد ناایمن است از طبع، از آن حرزش کنم حیرت

چو موسی زنده در تابوت از آن دارم به زندانش

خرد بر راه طبع آید که مهد نفس موسی را

گذر بر خیل فرعون است و ناچار است از ایشانش (5)

ص:96

فرعونی که ادعای خدایی می کنی چرا قدرت نداری فرزند پسر بیاوری تا جانشینت شود؟! و اینکه آسیه از فرعون باردار نشد نیز یک معجزه دیگر و سر الهی است که جای دقت دارد و تنها آسیه از همسرش (فرعون) می خواهد که برای او در کنار این طبیعت زیبا، کلبه ای برپا کند تا در این ایّام به تماشای آیات الهی بپردازد. (1) زیرا دیدن مناظر سبز بهاری، زنگار دل بیننده را می زداید و انسان را به تفکّر در کیفیت زنده شدن مردگان وا می دارد.

فرعون، خواسته ی همسر خود را اجابت کرد. روزی آسیه و فرعون در این کلبه نشسته، به تماشای طبیعت و آب نیلگون نیل مشغول بودند و هرکدام با دید خاص خود به این مناظر نگاه می کردند. فرعون، مغرورانه در این فکر بود که امروز، همه ی روی زمین زیر پر ماست و در مقابل، همسرش (آسیه) غرق تفکّر در عظمت و قدرت خدای یگانه است. در این هنگام شیئی را بر روی امواج رود نیل مشاهده کردند که امواج آب، آن را بالا و پایین کرده، به طرف جایگاه آنان نزدیک می کند. به دستور فرعون بی درنگ آن سبد را گرفتند و نزد فرعون و همسرش آوردند.

- آسیه ناگاه چشمش به نوزادی نورانی افتاد که هرگز کسی را به زیبایی و ملاحت او ندیده بود. از صورتش نور نبوی می درخشید. (2) و هر بیننده ای را مجذوب خود می ساخت. همان لحظه محبت موسی در قلب آسیه جای گرفت.

- وقتی که فرعون او را دید، خشمگین شد و گفت: «چرا این پسر کشته نشده است؟!» اطرافیان فرعون گفتند: «به گمان ما این کودک همان است که سبب واژگونی تخت و تاج تو خواهد شد. فرمان بده او را به دریا اندازند.»

- آسیه گفت: این پسر از بچه های این سال نیست و تو فرمان داده ای که پسرهای نوزاد این سال را بکشند. بگذار این کودک بماند. شاید نور چشم من و شما شود و برایمان مفید باشد و پسرمان شود.

- آسیه دارای ضمیری پاک بود که شایستگی و لیاقت هدایت را داشت، همین که او یک گام در مسیر حق برداشت و به فرعون گفت: او را نکش تا مایه ی روشنی چشم من و تو شود، خداوند چشمه های حکمت را در قلبش جاری کرد و هدایتش را از او دریغ نکرد وی را به صراط حق، راهنمایی کرد، ولی فرعون که در ضمیر او جز پلیدی و غرور نیست، هرگز به این شایستگی دست پیدا نکرد. به همین خاطر وقتی آسیه به او گفت: موسی مایه ی روشنی چشم من و تو خواهد شد.

- در پاسخ می گوید: روشنی چشم تو بس است، مرا به این چشم روشنی نیازی نیست.

- (*) پیامبر فرمودند: «اگر فرعون بمانند آسیه از صمیم قلب آرزو می کرد که موسی به مثابه فرزند آن ها باشد خداوند نیز او راهدایت می نمود. ولی خداوند این هدایت را بر او حرام کرد» (3)

ص:97

در قرآن آمده است:

1- «(هنگامی که مادر به فرمان خدا او را به دریا افکند) خاندان فرعون او را از آب گرفتند تا سرانجام دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد! مسلماً فرعون و هامان و لشکریانشان خطاکار بودند. (*) همسر فرعون (چون دید آن ها قصد کشتن کودک را دارند) گفت: «نور چشم من و توست! او را نکشید شاید برای ما مفید باشد، یا او را به عنوان پسر خود برگزینیم!» و آن ها نمی فهمیدند (که دشمن اصلی خود را در آغوش خویش می پرورانند)! (*)» (1)

پس فکند او را به دریا آن زمان

آل فرعونش گرفتند از مکان

بوده باشد تا مر آن ها را عدو

بر فزاید حزنشان پیوسته او

آنکه آن فرعون و هامان و جنود

از خطا کشتند هر طفلی که بود

یا بهر چیزی بدند از خاطئین

چون نبدشان عقل و ایمانی متین

زوجه فرعون گفت او را ببر

بر من و تو نور چشم است این پسر

مرو را نکشید شاید کانتفاع

باشد از وی بهر ما بی امتناع

قتل او نارید یعنی در نظر

کز چه از کشتن رها گشت این پسر

آنکه فرعون اوفتاد اندر گمان

تا مبادا آنکه دید او باشد آن

آسیه زان گفت زین فکرت درا

تا که باشد یار یا فرزند ما

آنکه فرزندی نبودش هیچ او

گفت گیریمش به فرزندی نکو

بی خبر بودند ایشان کان ولد

آتش اندر خانمان او زند (2)

بود نهری جاری از دریای نیل

بر سر او باغ فرعون محیل

برد آن صندوق را آب اندر آن

مد آن بر خشم فرعون از مکان

برگرفتند و درش کردند باز

آکودکی دیدند در وی دلنواز

مهری از اوشان به قلب اندر فتاد

بر تو بر دل ها فکندم این وداد

تخم مهرت را به دل ها کاشتیم

هرکست را بر محبت داشتیم

زوجه فرعونت اندر پیش خود

پرورش می داد زان مهرش که بد

تخم مهرت را به دل ها کاشتیم

هرکست را بر محبت داشتیم (3)

(*)

آری آن ها در همه چیز خطاکار بودند، چه خطایی از این برتر که راه حق و عدالت را گذارده پایه های حکومت خود را بر ظلم و جور و شرک بنا نموده بودند؟ و چه خطایی ازاین روشن تر که آن ها هزاران طفل را سر بریدند تا کلیم الله را نابود کنند، ولی خداوند او را به دست خودشان سپرد و گفت: بگیرید و این دشمنتان را پرورش دهید و بزرگ کنید!

ص:98

نکته ها

 (التقط)

از ماده «التقاط» در اصل به معنی رسیدن به چیزی بی تلاش و کوشش است و اینکه به اشیاء گم شده ای که انسان پیدا می کند، «لقطه» می گویند نیز به همین جهت است.

 (لام) در (لیکون)

«لام عاقبت» است نه «لام علت» و لطافت این تعبیر در همین است که خدا می خواهد قدرت خود را نشان دهد که چگونه این گروه را که تمام نیروهای خود را برای کشتن پسران بنی اسرائیل بسیج کرده بودند وادار می کند که همان کسی را که این همه مقدمات برای نابودی او است چون جان شیرین در بربگیرند و پرورش دهند!

 (آل فرعون)

نشان می دهد که: نه یک نفر بلکه گروهی از فرعونیان برای گرفتن صندوق از آب شرکت کردند و این شاهد بر آن است که چنین انتظاری را داشتند بر اساس آن خواب فرعون.

 فرق «خاطی» و «مخطی»

«راغب» در «مفردات» می گوید: خاطی به کسی اطلاق می شود که بخواهد کاری را بکند که آن را کار خوبی نمی داند هم چنانکه در قرآن فرموده: «إن قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبِیراً» و فرموده: «وَ إن کُنَّا لَخاطِئِینَ»

به خلاف مخطئ، که در مورد کسی استعمال می شود که بخواهد کاری را انجام دهد که آن را کار خوبی می داند، ولی صحیح از آب درنمی آید و اسم مصدر آن خطا- به دو فتحه- است و در قرآن آمده: «وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً» و معنای جامع بین این دو لفظ عدول از جهت است. (1)

 جمله (هُمْ لا یَشْعُرُونَ)

آری آن ها نمی دانستند که فرمان نافذ الهی و مشیت شکست ناپذیر خداوند بر این قرارگرفته است که این نوزاد را در مهم ترین کانون خطر پرورش دهد و هیچ کس را یارای مخالفت با این اراده و مشیت نیست!

مرحوم طبرسی (ره) این احتمال را بعید نمی داند که تکرار این جمله درآیات قبل و اینجا درباره فرعون برای اشاره به این حقیقت باشد او که تا این اندازه از مسائل بی خبر بود چگونه دعوی الوهیت می کرد؟

- چگونه می خواست بااراده پروردگار و مشیت الهی بجنگد؟

 مقدمات حفظ موسی

- ایمان و زیبایی آسیه.

- ازدواج فرعون با آسیه.

- بچه دار نشدن آسیه.

- دستور خود فرعون به انداختن نوزادان پسر در رود نیل. (که در قسمت دهم به آن اشاره کردیم)

- تفریح در ایّام بهاردر کنار نیل و آرامش و طمأنینه خاصی که فرعون در اثر تفریح در آن ایّام داشت.

- ملاحت و جذابیت خاصی که خداوند در سیمای موسی قرار داده بود.

- علاقه ای که فرعون به آسیه داشت و اصرار او را رد نکرد.

ص:99

- شاید جثه ی بدنی موسی بزرگ تر از سه ماه نشان می داده و سبب شده فرعون و آسیه فکر کنند این پسر سال گذشته به دنیا آمده، باوجوداینکه موسی در شش ماه و چندروزگی به دنیا آمد تا اثر حاملگی مادرش نمایان نشود و مأمورین از به دنیا آمدن آن خبردار نشوند. (1)

 دیدگاه عرفانی ابن عربی

ایشان در مورد نامیدن موسی توسط آسیه و سخن آسیه که شاید موسی نور چشم آن ها شود می گوید: (2)

و چون آل فرعون، موسی را در دریا نزد شجره یافتند آسیه او را موسی نامید زیرا (مو) در لغت قبطی به معنی ماء و (سی) در لغت آنان به معنی شجره است.

لذا او را همان طور که در میان آب نزد شجره یافتند موسی نامیدند یعنی یافته شده نزد آب و درخت چه اینکه تابوت در دریا نزد شجر ایستاد.

چون فصوص و فتوحات و دیگر کتب اهل کشف و شهود تفسیر انفسی قرآن کریم است، نیز در تأویل این آیه و بیان شیخ گفته شد که مراد از آل فرعون قوای طبیعیه هیولانیه است و شجره جمعیت حیوانیه به اصول و فروع و شعب و أغصان است و ثمره این شجره انسان است که آسیه یعنی طبیعت او را موسی نامیده است که موسی و فرعون خارج حکایتی از موسی و فرعون نفس ناطقه کلیه انسانی و طبیعت جسمانی هیولانی اوست.

عارف رومی بر این مبنا در دفتر سوم مثنوی گوید:

موسی و فرعون در هستی توست باید این دو خصم را در خویش جست

فرعون اراده کرد که او را بکشد، زن او که به نطق الهی گویا بود، زیرا خداوند او را برای کمال خلق کرده بود چنانکه رسول شهادت داد برای او مریم بنت عمران به کمالی که برای مردان است.

رسول فرمود: «کملت من النساء أربع مریم بنت عمران و آسیة امرأة فرعون و خدیجة و فاطمة»؛ و آنکه درباره حضرت مریم شیخ گفته است به کمالی که برای مردان است ازاین جهت است که خداوند در قرآن فرمود (وَ کانَتْ من الْقانِتِینَ) و نفرمود «من القانتات».

پس زن فرعون، به فرعون در حق موسی گفت، موسی نورچشم من و توست.

در موسی نورچشم آسیه بود به کمالی که برای او حاصل شد و نورچشم فرعون بود به سبب ایمانی که خداوند تعالی به فرعون در هنگام غرق شدنش عطا فرمود؛ و حق تعالی آسیه را طاهر و مطهر قبض نمود که هیچ خبث و پلیدی در او نبود، زیرا خداوند او را قبض نمود درزمانی که ایمان آورد، پیش از آنکه گناهی کسب کند و خداوند او را آیت قرارداد بنا بر عنایتش بر هرکسی که می خواهد تا اینکه هیچ کس از رحمت حق سبحانه مأیوس نشود. (إِنَّهُ لا یَیْأَسُ من روح الله إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ) (یوسف: 87). پس اگر فرعون، از زمره ی کسانی بود که ناامید بودند، مبادرت به ایمان نمی کرد.

ص:100

غرض آن جناب این است که خداوند سبحان در این آیه به طور صریح و محکم فرمود که (لا یَیْأَسُ من روح الله إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ ) بنابراین کافر چون ناامید از رحمت خداوند است هیچ گاه طلب رحمت از خداوند نمی کند و لو اینکه هزار بار در دریا غرق شود.

و خداوند سبحان در سوره یونس آیه 98 فرمود: (إنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ) (یونس: 97) و پس از چند آیه فرمود: (وَ ماکان لِنَفْسٍ أن تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ الله وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ) (یونس: 100) کفر رجس است که فرعون از آن مبرا شد که ایمان آورد و ایمانش مطابق همین آیه بإذن الله بود و مطابق آیه قبل آیس از رحمت حق نبود. پس در حال غرق کافر نبود و خداوند به او فرمود: (الْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ من الْمُفْسِدِینَ) (یونس: 91) که در آیه قبل از آن حکایت فرمود که چون غرق او را دریافت گفت: به خدایی که بنی اسرائیل به او ایمان آوردند ایمان آوردم و من از مسلمینم و خداوند در آیه (الْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ) هنگامی که فرعون توجه به حق نمود و به او ایمان آورد، نوع عتابی فرمود و این منافی با صحت ایمان او نیست. پس فرعون مانند ابوجهل کافر اصیل نبود که به هیچ وجه ایمان نیاورده است.

پس موسی آن چنان بود که زن فرعون در مورد وی گفت: (قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ عَسی أن یَنْفَعَنا) (قصص :9) او را نکشید شاید به ما نفع برساند و همچنین واقع شد که خداوند به وجود موسی فرعون وزنش را نفع رساند.

در مقام توحید باید این چنین گفت که شیخ گفت و لکن می شود از جانب زن فرعون عذرخواهی کرد که او نمی توانست در مقابل فرعون، اسم خدا را ببرد، لذا نفع را به صورت خطابه و اقناع به موسی نسبت داد. هرچند که فرعون و زنش آگاه نبودند که او پیغمبری است که هلاک فرعون و آل فرعون بر دست او یعنی موسی است.

· اشعار دیگرشعرای برجسته ایرانی

کلیمکی که به دریا فکند مادر او

ز بیم فرعون، آن بدسرشت دل چو قار

نه برکشیدش فرعون از آب و از شفقت

به یک زمان ننهادش همی فرو ز کنار

کسی کش از پی ملک ایزد آفریده بود

ز چاه بر گاه آردش بخت یوسف وار (1)

باز موسی را نگر ز آغاز عهد

دایه فرعون و شده تابوت مهد (2)

ص:101

ص:102

بعضی گفته اند این تحریم تکوینی شیرهای دیگران برای موسی به خاطر این بود که خدا نمی خواست از شیرهایی که آلوده به حرام، آلوده به اموال دزدی و جنایت و رشوه و غصب حقوق دیگران است این پیامبر پاک بنوشد، او باید از شیر پاکی همچون شیر مادرش تغذیه کند تا بتواند بر ضد ناپاکی ها قیام کند و با ناپاکان بستیزد.

 دیدگاه عرفانی ابن عربی

ایشان در مورد حرام شدن شیر زنان مرضعه بر موسی و رفع اندوه از مادر موسی می گوید: (1)

چون خداوند، موسی را از فرعون حفظ کرد دل مادر موسی از اندوهی که به او رسیده بود فارغ و آسوده شد. سپس خداوند همه شیرده ها را بر او حرام گردانید تا به پستان مادرش اقبال کرد و مادرش او را شیر داد تا خداوند سرورش را به این شیر دادن به فرزندش کامل گرداند. این چنین است علم شرایع چنانکه در فصوص پیش دانسته شد شیر صورت علم است، که شیر غذای انسان است. علم نیز غذای انسان است و غذا مطلقاً مظهر اسم حی است.

غرض اینکه همان طور که در موسی همه مراضع حرام شد مگر شیر مادرش، همچنین پیروی از شریعت دیگران حرام شده است مگر شریعت خودش. چنانکه خداوند سبحان فرمود: (لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً) (مائده: 48) پس آن اصلی که موسی ازآنجا به این نشئه عنصریه آمده است غذای اوست. که غذا نمی گیرد مگر از اصل خود. چنانکه شاخه درخت غذا نمی گیرد مگر از اصل خود؛ پس خداوند از این معنی کنایه فرمود که مراضع را بر او حرام گرداندیم. (یعنی او را شریعتی و علم شریعتی دادیم). چه مادر حقیقی کسی است که او را شیر می دهد- یعنی غذای انسانی و روحانی- نه کسی که او را زاییده است. زیرا مادر ولادت (ام ولادت یعنی مادری که زاییده است) ولد را حمل نموده است بنا برجهت امانت و فرزند از مادر متکوّن شد و از دم طمث مادر تغذی کرده است بدون اینکه مادر اراده ای داشته باشد در این تغذی طفل تا اینکه مادر بر فرزند امتنانی نداشته باشد، زیرا آنچه را که جنین تغذی کرد، اگر تغذی به آن نکند و از مادر هم خارج نشود.

هر آینه آن خون کشنده مادر و بیمار کننده اوست. پس جنین بر مادر خود منت دارد از اینکه به آن دم (خون) تغذی کرد و مادر را از ضرری که اگر دم را نگه می داشت و خارج نمی نمود حفظ گردانید و مرضعه این چنین نیست؛ زیرا مرضعه به شیر دادن فرزند قاصد حیات او ابقای اوست. پس خداوند غذا را برای موسی در امّ ولادتش یعنی مادرش قرارداد تا زنی را بر او فضل نباشد مگر مادر زادنش تا ایضاً به تربیت فرزندش چشمش روشن شود (یعنی علاوه بر آنکه به فرزندش رسید و خوشحال شد خوشحالی حضانت و تربیت فرزندش راهم بیابد) و نشو نمای فرزندش را در دامن خود مشاهده کند و اندوهگین نشود.

v در تورات آمده است: (2)

- موسی به دنیا آمد و زمانی که زیبایی او برای مادرش روشن گشت، سه ماه او را از دید مردم پنهان کرد، امّا این پرده پوشی نمی توانست بیش از آن ادامه یابد، پس از نی (گیاه پاپیروس) سبدی ساخت و آن را قیراندود کرد تا آب داخل آن نرود، سپس پسرش را در آن گذاشت و آن را در میان نیزارهای رود نیل رها ساخت. ولی خواهر آن کودک از دور مراقب بود تا ببیند چه بر سر او می آید. (3)

ص:103

- در همین هنگام دختر فرعون (انیسا) برای آب تنی به کنار رودخانه آمد.

- دو کنیز او هم در اطراف رودخانه به گشت پرداختند، دختر فرعون ناگهان چشمش به سبد افتاد، پس یکی از کنیزان را فرستاد تا آن سبد را از آب بگیرد.

- هنگامی که سرپوش سبد را برداشت چشمش به کودکی گریان افتاد و دلش به حال او سوخت و گفت: این بچه باید متعلّق به عبرانی ها باشد.

- همان وقت خواهر کودک نزد دختر فرعون رفت و پرسید: «آیا می خواهید بروم و یکی از زنان شیرده عبرانی را بیاورم تا به این کودک شیردهد؟» دختر فرعون (انیسا) پاسخ داد: برو. خواهر کودک به خانه شتافت و مادرش را آورد.

- دختر فرعون به آن زن گفت: «این کودک را به خانه ات ببر و او را شیر بده و برای من بزرگش کن و من برای این کار به تو مزد می دهم.»

- پس آن زن کودک خود را به خانه برد و به شیر دادن و پرورش او پرداخت.

- وقتی کودک بزرگ شد، مادرش او را پیش دختر فرعون برد، دختر فرعون او را به فرزندی قبول کرد و او را موسی علیه السلام (از آب گرفته شده) نامید. (1)

نکته ها

 عبریان (موشه) moshe که مشتق شده از مشاه به معنای إنتشل (کشیدن) است و موسی (از آب کشیده یا گرفته شده) نامیده اند. چون او را از نهر و در میان آب و نیزار و درخت گرفتند و آب به زبان عبری (مو) و درخت به زبان عبری (شا) بوده.

ص:104

این تصویر نقشه ای از مسیر جریان رود نیل در مصر است

ص:105

ص:106

گفت فرعون این مرا باشد پسر

آسیه بگرفت چون جانش ببر

دایه بهرش خواستند از هر مقام

شیر کس راهیچ نگرفت او به کام

خواهرش گفتا شمارا من دلیل

می شوم بر دایه کش گردد کفیل

آسیه گفت از کنی این با تو هم

من بسی از مال وزر احسان کنم

رفت و آگه کرد مادر را ز حال

برد او را سوی ایوان جلال

گفت زان حق بر وسیله خواهرت

بازگرداندم به سوی مادرت

کرده بودم آنکه با او وعده من

که رسانم سوی او بی رنج تن

نیست اندر وعده ما پس خلاف

نی کنم در وعده من با کس خلاف

پس رساندم زود من بر مادرت

دیده تا روشن کند بر منظرت

نه به جرانت شود اندوهناک

هم ننوشی تو به غیراز شیر پاک (1)

بعضی گفته اند: خدمتکاران مخصوص فرعون کودک را با خود از قصر بیرون آورده بودند تا دایه ای برای او جستجو کنند و درست در همین لحظات بود که خواهر موسی از دور برادر خود را دید. هامان (وزیر فرعون) زود متوجّه شد و پرسید: آیا او کودک را می شناسد؟ کلثوم در پاسخ گفت: نه منظورم این است که این دایه از دوستداران و خدمتگزاران فرعون است و می تواند به خوبی از او مراقبت کند. (2) سرانجام هامان پذیرفت و به او گفت: زود او را حاضر کن! کلثوم به سرعت خود را به مادر مضطرب و منتظرش رساند و او را برای شیر دادن فرزندش دعوت کرد. مادر، مات و مبهوت شد. خدایا چه می شنوم! مگر می شود در مرکز فرماندهی کشتار اطفال، کودکم را در آغوش گیرم و به سلامت شیردهم! خدایا شکرت. مادر سریع از جا بلند شد و راه قصر را در پیش گرفت و گویا درراه، وِرد زبانش این است که: خدایا کمکم کن تا بتوانم بر احساسات مادرانه ام فائق آیم و چیزی نگویم که رازم فاش شود! وقتی به قصر فرعون رسید، با توکّل قدم در کاخ گذاشت و جلو رفت. مأمورین یوکابد را به نزد آسیه و موسی آوردند، کودک تا بوی مادر را حس کرد، سخت به سینه ی او چسبید و با حرص و ولع شروع به مکیدن پستان مادر کرد؛ و طبق وعده ی خداوند که ما او را به تو بازمی گردانیم، پس از سه روز فراق موسی و مادرش پایان یافت.

(*) در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم که فرمود: «سه روز بیشتر طول نکشید که خداوند نوزاد را به مادرش بازگرداند»! (3)

· شیر خوردن حضرت موسی

گفت که مادرت منم میل به دایگان مکن (4)

شیر چشید موسی از مادر خویش ناشتا

ص:107

نکته ها

 (تقر عینها)

«قرة عین » معادل نور چشم است که در فارسی می گوییم، کنایه از کسی که مایه سرور و خوشحالی است این تعبیر در اصل از کلمه قر (بر وزن حر) گرفته شده که به معنی سردی و خنکی است و ازآنجاکه معروف است (و بسیاری از مفسران به آن تصریح کرده اند) اشک شوق همواره خنک و اشک های غم و اندوه داغ و سوزان است، لذا قرة عین به معنی چیزی است که مایه خنک شدن چشم انسان می شود، یعنی اشک شوق از دیدگان او فرومی ریزد و این کنایه زیبایی است از سرور و شادمانی»

وقتی فرعون یوکابد را دید و فهمید که موسی شیر او را قبول کرده به او گفت: آیا تو مادر واقعی طفل هستی؟ چرا در میان این همه زن تنها پستان تو را پذیرفت؟

یوکابد گفت ای پادشاه! به خاطر این است که من زنی خوشبو هستم و شیرم بسیار شیرین است تاکنون هیچ کودکی به من سپرده نشده مگر اینکه پستان مرا پذیرفته است! حاضران این سخن را تصدیق کردند و هرکدام هدیه و تحفه گران قیمتی به او دادند! (1) جالب اینکه مأمورین خوشحال شدند که وظیفه پیدا کردن دایه را به خوبی انجام دادند، غافل از اینکه خدا کلثوم را نزد آن ها فرستاد و فکرشان به انجام مأموریت معطوف بود و بس خداوند نگذاشت که یوکابد احساسات خود را بروز دهد و دشمن بفهمد، شاید هم آسیه فهمید زیرا موسی با اشتیاق فراوان شیر او را می مکید و در آغوش هم خوشحال به نظر می آمدند. ولی چون آسیه مو من بود و از نژاد بنی اسرائیل بود آن را از فرعون مخفی کرد.

[عدم اطلاع دادن آسیه و قانع شدن فرعون و هامان از این سخن نیز معجزه ای دیگر است]

 آیا فرعونیان موسی را به مادر سپردند که او را شیردهد و در خلال این کار، همه روز یا گاه گاه، کودک را به دربار فرعون بیاورد تا ملکه مصر دیداری از او تازه کند؟ آیا کودک را در دربار نگه داشتند و مادر موسی در فواصل معین می آمد و به او شیر می داد؟

خانواده ی فرعون پیشنهاد کردند که یوکابد در قصر بماند و دایگی موسی را به عهده گیرد امّا یوکابد عذر آورده و گفت: من دارای شوهر و فرزندان خردسالی هستم که لازم است در کنار آن ها باشم و برایشان مادری کنم، آن ها بدون من نمی توانند نیازهای روزمره ی خود را تأمین کنند

اجازه دهید او را به خانه ی خود برم و همچون جان شیرین از او مراقبت نمایم و پس از اتمام دوره ی شیرخوارگی او را صحیح و سالم به شما برگردانم.

آسیه که محبت خدایی موسی در اعماق جانش نفوذ کرده بود، حاضر نبود به دوری از کودک رضایت دهد، امّا چاره ای نداشت. به ناچار گفت: اشکال ندارد، کودک را به تو می سپارم، ولی باید هرچند روز یک بار، او را به قصر بیاوری تا او را ببینم.

ص:108

یوکابد که برای خروج از قصر لحظه شماری می کرد، با انبوهی از سفارش ها و توصیه های آسیه از کاخ فرعون خارج شد. او هنوز باور نمی کرد که آنچه دیده و شنیده است، واقعیت دارد

با خود گفت: نکند آنچه دیده و شنیده ام، خواب وخیالی بیش نباشد و بلافاصله دستی به سروصورت کودک و میوه ی دلش کشید و گفت: پس این چیست؟ نه خواب وخیال نیست و این همان وعده و الهام خداوند است که محقق شده است. خدایا! این همه از قدرت توست و تو بر هر چیزی قادری و به وعده ات عمل کردی. ازاین پس هم مرا یار باش تا بتوانم همچنان این سر تو را مکتوم نگه دارم.

یوکابد چنان غرق در خوشحالی و مسرّت شده بود که یارای گام برداشتن نداشت؛ امّا همین که به فرعون و کشتار کودکان اندیشید، گام هایش را محکم تر و بلندتر برداشت و سعی کرد که هرچه زودتر از جلو چشمان زهرآلود مأمورین فرعون دور شود. چون اندکی از چشم مأمورین دور شد، عقده های دلش را با اشک زلال چشمانش گشود و به سرعت راهی خانه شد. خانه ای که سه روز در هجران کودک دلبند او ماتمکده شده بود، با ورود او روشن شد و اهل خانه (عمران و کلثوم)، دور کودک حلقه زده، هرکس به گونه ای شوق و اشتیاق خود را بروز می داد. پس ازاینکه دایگی یوکابد قطعی شد، فرعون به خواست آسیه دستور داد تا برای اجرت شیر دادن موسی، روزانه یک دینار به یوکابد بدهند. (1)

آسیه نیز در حدّ توان از اکرام و ارسال هدایا برای دایه ی فرزندخوانده اش دریغ نمی کرد. ازآن پس یوکابد به قصر رفت وآمد می کرد تا زمانی که او را از شیر بگیرد. اکرام کودک و دایه اش از طرف آسیه همچنان ادامه داشت تا این که موسی اندکی بزرگ شد و راه رفتن آموخت.

 آیا موسی بعد از پایان دوران شیرخوارگی، به کاخ فرعون منتقل شد یا رابطه خود را با مادر و خانواده نگه می داشت و میان این دو دررفت وآمد بود؟

بعضی گفته اند بعد از دوران شیرخوارگی، او را به فرعون و همسرش آسیه سپرد و موسی در دامن آن دو با دست آن دو پرورش یافت؛ و این جمله که فرعون بعد از مبعوث شدن موسی به نبوت به او گفت: (أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ): آیا تو را در کودکی در دامان مهر خود پرورش ندادیم؟ و سال هایی از عمرت را در میان ما نبودی؟ (2) و نشان می دهد که موسی مدتی در کاخ فرعون زندگی کرده و سال هایی در آنجا درنگ نموده است.

ص:109

گفت: من در میان شما مأموری می فرستم تا کیفیت و چگونگی استقبال شما از فرزندم را زیر نظر داشته باشد، پس مراقب باشید که کوتاهی نکنید. (1)

- چهره ی شهر تماشایی شده بود و همه به کوچه و خیابان آمده، از همدیگر سؤال می کردند که این کاروان چیست؟ و این هدایا برای چه کسی است؟ گویی همانند یوکابد، به او الهام شده که: اگر امروز این صف طویل استقبال کننده را برای اکرام حجّت خدا بفرستی، ما نیز فردا (آخرت) صف هایی از ملائکه را به استقبال تو می فرستیم.

- وقتی موسی باآن همه احترام و با آن لباس های فاخر و زیبا و بالاتر از همه با آن جذابیت و محبوبیت خدایی وارد شد. آسیه شاد و خوشحال شد و به زنان خدمتکار گفت: او را نزد فرعون ببرید تا او نیز هدیه ای شایسته به وی عطا کند.

- (*) موسی را بردند و در کنار فرعون گذاشتند، همین که موسی در کنار او نشست، ریش فرعون را گرفت و بازی کرد و تاج او که پر از یاقوت های سرخ بود از سرش افتاد و گفت: «عدوٌّ من اعداء الله! ألا تری ما وعد الله ُ ابراهیم أنّه ُ سَیَصَّرِعُکَ و یَعلوک» ای دشمن خدا! آیا نمی بینی وعده ی خداوند به ابراهیم خلیل را و آن اینکه به زودی خداوند تو را به زمین خواهد زد و بر تو برتری خواهد جست. (2)

- به هرحال فرعون از این کار موسی به خشم آمد و گفت: «این کودک گویا از تاج وتخت خوشش نمی آید و دشمن من است و می خواهد تاج وتخت را از من بگیرد» و همان دم به دنبال جلادان فرستاد تا بیایند و او را بکشند.

- آسیه متوجّه شد و سراسیمه و مضطرب وارد شد و نزدیک فرعون آمد و با کلمات و جملاتی احساسی گفت: مگر نمی بینی که این کودکی بیش نیست و هنوز خوب و بد را از هم تشخیص نمی دهد! مگر نه این است که تو او را به من بخشیده ای تا احساس بی فرزندی نکنم! هرچند این جملات اندکی از خشم فرعون را فرونشاند، امّا بازهم نپذیرفت و گفت: او همه چیز را می داند و آگاهی و اختیار مرتکب این عمل شد.

- آسیه گفت: حال که می گویی عمل او با اختیار و شعور بوده، اجازه بده تا او را امتحان کنیم. به نزدش یک قطعه یاقوت سرخ و یک زغال آتشین سرخ بگذار، اگر او به سراغ یاقوت رفت حرف تو درست است و آگاهی دارد و اگر به سراغ دیگری رفت، حرف من درست است.

- موسی دست به طرف یاقوت سرخ دراز کرد ولی این بار نیز به لطف خدا، جبرئیل دست او را به طرف زغال سرخ برد و او را دردهان گذاشت و نوک زبانش سوخت و ضجّه اش بلند شد. (3) ولی این حادثه سبب شد موسی به گونه ای لکنت زبان بگیرد و نتواند روان صحبت کند.

ص:110

- آسیه از گریه ی کودک ناراحت شد ولی از جهتی با خوشحالی از اینکه با لطف خداوند دوباره جلو کشتن موسی را گرفته بود خطاب به فرعون گفت: حال باور کردی که عمل او از روی آگاهی و اختیار نبود.

صفی علیشاه در شعری تحت عنوان «در بیان کندن موسی ریش فرعون را در کودکی» اینگونه شعر گفته است:

روزی اندر کودکی برکند او

در کنارش ریش فرعون عدو

گفت این است آنکه گویند از نجوم خصم من گردد به ملک آرد هجوم

بینم او را این نشان در ناصیه

عذر پس ز او خواست در دم آسیه

کاین بود کودک چه داند مهر و کین

پر جواهر دید ریشت را چنین

دست افکند این نشان کودکی است

ور نه خصمی با تواش در یاد نیست

آتش از باشد کند دست اندر آن

چون که بیند اشتعال و تاب آن

آتش آوردند و لؤلؤ دربرش

برد کف جبریل سوی آذرش

دردهان برد و زبانش سوخت زان

عقده ماندش بدانسان در زبان

در تکلم بود زان آزار سست

کس نفهمیدی کلامش را درست (1)

نور در ظلمت اوفتاد چنانک

دست موسی به لحیه ی فرعون (2)

· اشعار شعرای برجسته ایرانی در موضوع «امتحان موسی وزغال داغ دردهان نهادن موسی»

ور به بلور اندرون بینی گویی

گوهر سرخ است به کف موسی عمران (3)

همچو موسی این

زمان در طشت آتش مانده ای

طفل و فرعونیت در

پیش و دهان پر اخگر است (4)

پنهان کنی

پیغمبری، در آستین کافری

زان برد موسی آذری

اندر دهان سبحانه (5)

ص:111

دو طشت آورد آن دلبر یکی آتش یکی پر زر

چو زر گیری بود آذر ور آتش بر زنی بردی

ببین ساقی سرکش را بکش آن آتش خوش را

چه دانی قدر آتش را که آنجا کودک خردی (1)

هست دو طشت در یکی آتش و آن دگر ز زر

آتش اختیار کن دست در آن میانه کن (2)

بر زبان عقده ای دارد چو موسی من ز فرعونان

ز رشک آنکه فرعونی خبر یابد ز برهانم (3)

شو چو کلیم هین نظر تا نکنی به طشت زر

آتش گیر دردهان لب وطن زبانه کن (4)

با صد زبان فصاحت هارون نمی خرد

گوشی که از کلیم خرد لکنت زبان (5)

زبان موسی از آتش از آن سوخت

که تا پاس زبان دارد به هنجار (6)

ص:112

زورمند گردنکش نیز چنان شد و پرورش و نجات موسی در تمام مراحل به دست خود آن ها صورت گرفت: قابله موسی از قبطیان بود!

 گیرندگان سبد نجات موسی از امواج نیل «آل فرعون» شخص فرعون یا همسرش آسیه بود! و سرانجام کانون امن و آرامش و پرورش موسی قهرمان و فرعون شکن همان کاخ فرعون بود! و این است قدرت نمایی پروردگار برای به خاک نشاندن فرعون و عبرت برای فرعونیان آینده.

 ازآن جهت که موسی آمده است تا بنی اسرائیل را از چنگ فرعون نجات دهد و از اسارت طاغوت و طاغوتیان رهایی بخشد و باخدا آشنا کند لازم است بعد از 67 سال خودش از خوی کاخ نشینی فاصله بگیرد و تا پذیرای وحی و نبوت شود و حکمت تمام این اتفاقات و دور ماندن از بلایا روشن شود که در قسمت های آینده به طور مفصل به آن ها خواهیم پرداخت.

ص:113

9- محبوبیت یکی از الطاف الهی است. آنکه دل ها از اوست، محبت نیز از اوست. (مَحَبَّةً مِنِّی)

10- اولیای خدا، تحت نظر و تربیت ویژه ی پروردگار قرار دارند. (عَلی عَیْنِی)

11- در نظام حاکمیت طاغوت، هر کس از طرفداران حقّ، چه زن و چه مرد، باید نقش مبارزاتی خود را به خوبی انجام دهد. (تَمْشِی أُخْتُکَ)

12- برای دریافت الطاف الهی باید حرکت نمود. (أَوْحَیْنا ... تَمْشِی أُخْتُکَ)

13- پیشنهاد های حقّ و منطقی خود را با نرمی و ملاطفت مطرح کنیم. (هَلْ)

14- اسرار را فاش نکنیم. (مَنْ یَکْفُلُهُ) و نگفت: (الی امه)

15 - شیر دادن فرزند، کافی نیست، بلکه تکفّل کامل مهم است. (یَکْفُلُهُ)

16 - خدا به وعده های خویش وفادار است. (إنا رَادُّوهُ إِلَیْکِ فَرَجَعْناکَ إِلی أُمِّکَ)

امام باقر علیه السلام

فرمود: مدّت جدایی فرزند از مادر سه روز بود. (1)

17 - سرپرستی مادر، بهترین شرایط برای رشد فرزند است. (لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی... فَرَجَعْناکَ إِلی أُمِّکَ)

18- رضایت مادر، جایگاه ویژه ای نزد خدا دارد. (فَرَجَعْناکَ إِلی أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها)

2) سوره ی قصص : آیات 7-1

﴿وَ أَوْحَیْنَا إِلیَ أُمّ ِ مُوسیَ أن أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فیِ الْیَمّ ِ وَ لَا تخَافیِ وَ لَا تحَزَنیِ إنا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ (*) فَالْتَقَطَهُ ءَالُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَنًا إن فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ جُنُودَهُماکانواْ خَاطِئینَ (*) وَ قَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَینْ ٍ لیّ ِ وَ لَکَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسیَ أن یَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ (*) وَ أَصْبَحَ فُؤَادُ أُمّ ِ مُوسیَ فَارِغًا إن کَادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لَا أن رَّبَطْنَا عَلیَ قَلْبِهَا لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (*) وَ قَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ (*) وَ حَرَّمْنَا عَلَیْهِ الْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّکمُ ْ عَلیَ اهل بیت یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ (*) فَرَدَدْنَاهُ إِلیَ أُمِّهِ کیَ ْ تَقَرَّ عَیْنُهَاوَلَا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ إنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ وَ لَاکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ (*)﴾ (2)

پیام های آیات 7-10

1- در اضطراب ها و بن بست ها، خداوند بهترین هادی و حامی مؤمنان است. (أَوْحَیْنا)

2- زن نیز می تواند مورد الهام الهی قرار گیرد. (أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی)

ص:114

3- نزول مددهای غیبی با بهره گیری از امکانات مادّی منافاتی ندارد. شیر دادن و در صندوق گذاردن، منافاتی با توکّل ندارد.

4- در هیچ شرایطی نباید شیر مادر را از فرزند دریغ داشت. (أَرْضِعِیهِ)

5- در دستورات الهی اسراری نهفته است که شاید در نظر ابتدایی، معقول نیاید. (فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ)

6- در راه اجرای فرمان های الهی، نه از چیزی بترسیم و نه نسبت به مسئله ای نگران باشیم.

(لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی)(مادر موسی دو نگرانی داشت: یکی ترس از کشته شدن فرزند و دیگری غم فراق او، که خداوند هر دو راهمان گونه که درآیات بعد خواهیم خواند به نحو احسن جبران فرمود.)

7- آنچه درراه خداوند داده شود، به بهترین وجه بازمی گردد. (فَأَلْقِیهِ ... رَادُّوهُ ... جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ)

8- مادر موسی به فرمان خداوند فرزندش را رها کرد، خداوند هم او را برگرداند و هم به مقام نبوّت رساند.

9- خداوند، اخباری از غیب را در اختیار افرادی که بخواهد قرار می دهد. (جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ)

10- فرعون واسطه نجات موسی از دریا شد و سرانجام به دست او در همان دریا غرق گردید.

(فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً) (آری، خدا می تواند نوزاد بی دست وپا را در دریا حفظ کند، ولی انسان صاحب دست وپا را غرق سازد)

11- خواست انسان در مقابل اراده ی الهی بی اثر است. (لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً) فرعون گمان کرد که هدیه ای برای او رسیده است امّا خداوند اراده فرموده بود که دشمنش را در دامان او بپروراند.

12- فرعون وزیر و لشکریانش طرح دادند و عمل کردند، ولی تدبیر خداوند همه ی آن ها را خنثی کرد. (کانُوا خاطِئِینَ)

13- طراح، مشاور، آمر و مباشر، همگی در جرم شریک اند. (کانُوا خاطِئِینَ)

14- زنان، در امور اجتماعی دارای نقشی موثّرند. (قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ) (زن فرعون، رأی فرعون را تغییر داد و شوکت، سلطنت و ثروت فرعون هیچ یک مانع او نشد)

15- با طرح پیشنهاد های صحیح و سریع، از القای طرح های انحرافی جلوگیری کنیم. قبل از آنکه فرعون تصمیم خود را ابراز کند، همسرش راه درست برخورد با مسئله را القا نمود.

(قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ)

16- در بیان پیشنهاد های از کلمات عاطفی و دل نشین استفاده کنیم. (قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ)

17- دل های همه به دست خداست. او می تواند سخت ترین دل ها همچون دل فرعون را نیز نرم سازد.

18- در برخورد با منکرات، ابتدا از راه عاطفه وارد شویم و سپس به امرونهی بپردازیم.

(قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ)

19- از نهی از منکر زبانی، غفلت نورزیم که بسیار کارساز است. (لا تَقْتُلُوهُ) (زن فرعون با گفتن (لا تَقْتُلُوهُ) از کشته شدن موسی جلوگیری کرد، چنانکه یکی از برادران یوسف با گفتن (لاتَقْتُلُوا یُوسُفَ) از کشته شدن یوسف جلوگیری کرد.)

20- طاغوت ها از ابتدایی ترین عواطف انسانی نیز بی بهره اند و نیاز به تذکّر دارند. (لا تَقْتُلُوهُ)

21- فواید امرونهی را بگوییم تا مردم آسان تر بپذیرند. (لا تَقْتُلُوهُ عَسی آن یَنْفَعَنا)

ص:115

22- در نظام طاغوتی، ملاک وضع یا لغو قوانین، هوس ها و منافع شخصی طاغوت هاست. (قانون قتل عام نوزادانِ پسر، بر اساس منافع شخصی فرعون وضع شد و باز بر پایه امید به منافع آینده در مورد نوزاد آب آورده (حضرت موسی) همین قانون لغو گردید.) (لا تَقْتُلُوهُ عَسی أن یَنْفَعَنا)

23- برخی انسان ها در ظاهر بسیار بلندپروازند، ولی در باطن اسیر نیازهای درونی خویش هستند. فرعون که ادّعا می کرد: (أنا رَبُّکُمُ الْأَعْلی) سرانجام می پذیرد که ممکن است یک نوزاد آب آورده برای او سودمند واقع شود. (عَسی أن یَنْفَعَنا)

24- فرعون از فرزند پسر محروم بود، لذا با پذیرش نوزاد از آب آورده، به حقارت و عجز خود بیشتر پی برد.

(نَتَّخِذَهُ وَلَداً)

25- گاه ایجاد علاقه و محبت میان افراد بر اساس یک خط غیبی است که خود طرفین نیز از آن غافلند.

(وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ)

پیام های آیات: 11-1

1- افشای اسرار از نشانه های سستی و ضعف ایمان است. (لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لا أن رَبَطْنا عَلی قَلْبِها)

2- آرامش دل ها به دست خداست. (رَبَطْنا عَلی قَلْبِها)

3- از نشانه های ایمان، آرامش خاطر و دل آرام است. (رَبَطْنا ... لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)

4- آنچه در نظر الهی مهم است، ایمان است وزن و مرد تفاوتی ندارند. (لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)

5- درصورتی که باید می فرمود: (من المؤمنات)

6- زنان و دختران نیز باید از تدبیرهای لازم در مسائل اجتماعی برخوردار باشند. (قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ)

7- در امور حساسیت برانگیز، کارها را به دیگران واگذار کنیم. (لِأُخْتِهِ)

در ماجرای موسی حساسیت بر روی مادر بیشتر بود و امکان داشت که مطلب افشا گردد.

8- توکّل به خدا به معنای بی تفاوتی در مسائل نیست. بااینکه مادر موسی زن باایمانی بود، ولی بازهم دخترش را برای تعقیب ماجرا فرستاد. (مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ... قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ)

9- در برخورد با نظام های طاغوتی و خفقان آور، تعقیب و مراقبت امری ضروری است. (قُصِّیهِ)

10- برای حفظ اسرار، عادی سازی دررفتار یک امر لازم است. (عَنْ جُنُبٍ) (خواهر موسی از دور صندوق برادر را زیر نظر داشت تا این مراقبت بسیار عادی باشد و سبب حساسیت و تحریک دشمن نشود.)

11- مؤمن، مأموریت خود را به دوراز توجّه دشمن به انجام می رساند. (وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ)

12- اگر خداوند نخواهد، تشکیلات عریض و طویلی همچون دستگاه فرعون نیز از تأمین غذای یک کودک عاجز می ماند. (حَرَّمْنا)

13- ابتدایی ترین کارها مثل مکیدن نوزاد نیز بااراده ی الهی است و اگر او نخواهد، اتّفاق نخواهد افتاد. (حَرَّمْنا)

14- رضاع و سپردن نوزاد به دایه برای شیر دادن، سابقه ای تاریخی و طولانی دارد. (الْمَراضِعَ) وقتی سر

(فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ)

ص:116

15- پیشنهاد های خود را در رابطه با چیزی که حساسیت برانگیز است، به طور عادی مطرح کنیم. (هَلْ أَدُلُّکُمْ)

16- در برابر دشمن باید زیرک بود. (خواهر موسی، نامی از مادر به میان نیاورد و نگفت: «علی أمه»، بلکه آن را به صورت ناشناس ذکر کرد.) (عَلی اهل بیت)

17- نیازمندی های نوزاد، منحصر در غذا نیست، بلکه او به خانواده و کانون محبت نیز احتیاج دارد و لذا خواهر موسی سخن از سرپرستی همه جانبه کرد، نه تنها تغذیه. (یَکْفُلُونَهُ)

18- پیشنهاد های خود را به گونه ای مطرح کنیم که مخاطب، آن را به نفع خود بداند. (یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ)

19- کفالتی ارزشمند است که با خیرخواهی و محبت همراه باشد. (یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ)

20- وعده های الهی تخلّف ندارد خداوند وعده داد که نوزاد را به مادر برگرداند.

(إنّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ ... فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ)

21- نوزاد، نور چشم مادر است. (کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها)

22- برای اهل حقّ، اهداف مهم است، نه عناوین. (فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ) سرانجام، فرزند به آغوش مادر بازگشت گرچه این بار، مادر به عنوان دایه استخدام شد، ولی عنوان مهم نیست، برگشتن نوزاد مهم است.

23- مادر به واسطه ارتباط عمیق با فرزند، بیشترین نقش را در زندگی او دارد. (إِلی أُمِّهِ)

24- عاقبت، سختی ها بسر آمده و فراق به وصال خواهد انجامید. (فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها) انسان متکبّر به سنگ خورد، راهنمایی و پیشنهاد دیگران، حتّی یک فرد ناشناس را نیز به راحتی می پذیرد.

25- اگر خداوند بخواهد، یک فرد، مایه امید و نور چشم دو گروه مخالف (خاندان فرعون و خاندان موسی) می شود. (قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ ... تَقَرَّ عَیْنُها)

26- انبساط و شادی، حزن و اندوه، در بینایی انسان تأثیر دارد. (تَقَرَّ عَیْنُها) چنانکه در آیه 84 سوره ی یوسف، می خوانیم: دوری حضرت یوسف، باعث نابینایی حضرت یعقوب گردید. (وَ ابْیَضَّتْ عَیْناهُ مِنَ الْحُزْنِ)

27- ایمان به خداوند دارای مراحل و درجاتی است. مادر موسی بانویی مؤمنه بود،

(رَبَطْنا عَلی قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)

امّا یک مؤمن نیز باید به مرحله یقین و علم عمیق برسد. (لِتَعْلَمَ إنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ)

28- فلسفه و دلیل بعضی حوادث، درک حقّانیّت وعده های الهی است. (لِتَعْلَمَ إنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ)

29- اکثر مردم ظاهربین هستند و درکی از اسرار حکیمانه و نقشه های مدبرانه ی خداوند ندارند.

(أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ)

ص:117

ص:118

ص:119

ص:120

ص:121

محیط قمی

شوریده

شیرازی

عباس

زرکلی

محتشم

کاشانی

ابن

یمین

منصور

حلّاج

ظهر

فاریابی

خاقانی

صفای

اصفهانی

عطار

شمس

تبریزی

منوچهری

شهریار

قاآنی

قرآن

و روایات

چوپانی

موسی در مدین

11)

صفی

علیشاه

سنایی

قرآن

و روایات

دادن

عصای ویژه به موسی توسّط شعیب

12)

مولانا

قرآن

و روایات

ماجرای

گوسفند فراری

13)

مولانا

قرآن

و روایات

ماجرای

موسی و شبان

14)

-

قرآن

و روایات

6

درس آموزنده از هجرت موسی به مدین

15)

-

قصص

:

28-14

بررسی

پیام های قرآنی 1 دسته آیات

16)

ص:122

ص:123

v در تورات آمده است: (1)

- سال ها گذشت و موسی بزرگ شد.

- روزی او به دیدن قوم خود یعنی عبرانی ها رفت، هنگامی که چشم بر کارهای سخت عبری ها دوخته بود، یک مصری را دید که یکی از عبرانی ها را می زند.

- آنگاه به اطراف خود نگاه کرد و چون کسی را ندید مرد مصری را کشت و جسدش را زیر شن ها پنهان نمود.

نکته ها

 ازآن جهت که موسی آمده است تا بنی اسرائیل را از چنگ فرعون نجات دهد و از اسارت طاغوت و طاغوتیان رهایی بخشد و باخدا آشنا کند لازم است بعد از 67 سال خودش از خوی کاخ نشینی فاصله بگیرد و تا پذیرای وحی و نبوت شود و حکمت تمام این اتفاقات و دور ماندن از بلایا روشن شود و این قتل نیز از روی خوی خشن و جنگ طلب موسی بود و باید از این خوی فرار می کرد نه از چنگال فرعون و باید به اجبار و تحریک مؤمن آل فرعون از مصر به مدین فرار می کرد تا شعیب نبی را ببیند و با خصلت قسط و عدل و ... ایشان آشنا شود و مدتی را چوپانی کند تا متواضع و لطیف شود و ازدواج کند تا دینش کامل شود و نزد خضر علیه السلام برود تا مقام صبرش آزموده شود و خلاصه آزمایش های فراوان که خداوند قبل از بعثتش او را آزمود و به او در زمان بعثتش گوشزد کرد (و فتناکَ فُتُوناً) (طه: 40) و همه این ها برای این است که موسی جذب نور الهی شود و خود را نبیند همان طور که در وادی مقدس طوی نوری دید و به دنبال آن برای نجات رفت که در قسمت های آینده به طور مفصل به آن ها خواهیم پرداخت.

 فرق میان (حکم) و (علم)

ممکن است این باشد که «حکم» اشاره به عقل و فهم و قدرت بر داوری صحیح است و «علم» به معنی آگاهی و دانشی است که جهل با آن همراه نباشد.

 تعبیر (کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ)

نشان می دهد که موسی به خاطر تقوای الهی اش و به خاطر اعمال نیک و پاکش، این شایستگی را پیداکرده بود که خداوند پاداش علم و حکمت به او بدهد و روشن است که منظور از این علم و حکمت، وحی و نبوت نیست، زیرا موسی آن روز با زمان وحی و نبوت فاصله زیادی داشت. بلکه منظور همان آگاهی و روشن بینی و قدرت بر قضاوت صحیح و مانند آن است که خدا به عنوان پاک دامنی و درستی و نیکوکاری به موسی داد.

موسی در همان کاخ فرعون که بود رنگ آن محیط را به خود هرگز نگرفت و تا آنجا که در توان داشت به کمک حق و عدالت می شتافت هرچند جزئیات آن امروز بر ما روشن نیست.

 (اشد) از ماده شدت به معنی نیرومند شدن است.

 (استوی) از ماده (استواء) به معنی کمال خلقت و اعتدال آن است.

در اینکه میان این دو (اشد و استوی) چه تفاوتی است، مفسران گفتگوهای مختلفی دارند:

ص:124

بعضی گفته اند «بلوغ اشد» آن است که انسان ازنظر قوای جسمانی به سر حد کمال برسد که غالباً در سن 18 سالگی است و «استواء» همان اعتدال و استقرار در امر حیات و زندگی است که غالباً بعد از کمال نیروی جسمانی حاصل می شود.

بعضی دیگر «بلوغ اشد» را به معنی کمال جسمی و «استواء» را به معنی کمال عقلی و فکری دانسته اند.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام که در کتاب معانی الاخبار نقل شده می خوانیم: اشد 18 سالگی است و استواء زمانی است که محاسن بیرون آید.

 این شهر کدام شهر بوده؟

به احتمال قوی پایتخت مصر بوده است و به گفته بعضی از مفسران موسی براثر مخالفت هایی که با فرعون و دستگاه او داشت و روزبه روز اوج می گرفت محکوم به تبعید از پایتخت مصر شد، ولی او با استفاده از فرصت خاصی که مردم در حال غفلت بودند وارد پایتخت گردید.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور وارد شدن در شهر از قصر فرعون بوده باشد، چراکه معمولاً قصرهای فراعنه را در کنار شهر که بهتر بتوانند راه های ورود و خروجش را کنترل کنند می سازند.

- سیره نویسان می گویند: روزی موسی به همراه فرعون به اسب سواری مشغول بودند دراین بین موسی راه را گم کرده وارد شهری بنام منف شد، هنگام ظهر بود و کسی در بازارها دیده نمی شد.

 (عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها)

موقعی بوده که مردم شهر کسب وکار خود را تعطیل کرده و کسی دقیقاً مراقب اوضاع شهر نبود،

اما اینکه چه موقعی بوده؟

بعضی گفته اند در آغاز شب بوده است که مردم کسب وکار را تعطیل می کنند، گروهی راهی خانه خود می شوند و گروهی نیز به تفریح و سرگرمی و شب نشینی می پردازند، این همان ساعتی است که در بعضی از روایات اسلامی از آن به عنوان «ساعت غفلت» تعبیر شده است.

(*) در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که فرمود: «تنفلوا فی ساعة الغفلة و لو برکعتین خفیفتین»: در ساعت غفلت نماز نافله بجا آورید و لو دو رکعت مختصر باشد؛ و در ذیل این حدیث آمده است: «و ساعة الغفلة مابین المغرب و العشاء». (1) و به راستی این ساعت، ساعت غفلت است و بسیاری از جنایات و تبهکاری ها و انحرافات اخلاقی در همین ساعات آغاز شب انجام می شود. نه مردم مشغول کسب وکارند و نه در خواب و استراحت، بلکه یک حالت غفلت عمومی معمولاً بر شهرها مسلط می شود و رواج کار مراکز فساد نیز در همین ساعت است.

 (شیعته)

نشان می دهد که از موسی از همان زمان ارتباط هایی با بنی اسرائیل برقرار کرده بود و گروهی پیرو داشت و احتمالاً آن ها را برای مبارزه با دستگاه جبار فرعون به عنوان یک هسته مرکزی برگزیده بود.

 (وکزه) از ماده «وکز» (بر وزن رمز) به معنی مشت کوبیدن است.

ص:125

 مسلماً موسی در اینجا گناهی مرتکب نشد، بلکه درواقع ترک اولایی از او سر زد که نمی بایست چنین بی احتیاطی کند تا به دردسر و زحمت و رنج بیفتد او در برابر همین ترک اولی از خدا تقاضای عفو کرد و خدا نیز او را مشمول لطفش قرارداد؛ و می دانیم ترک اولی به معنی کاری است که ذاتاً حرام نیست، بلکه موجب می شود که کار خوب تری ترک گردد، بی آنکه عمل خلافی انجام شده باشد.

 دیدگاه سید مرتضی

- سیّد مرتضی علم الهدی (ره) در کتاب تنزیه الانبیاء می فرماید: آیا موسی الزاماً – اگرچه قصد کشتن نداشته باشد – در زدن مُشت متعمّد دانسته نمی شود؟ (1)

- پاسخ اوّل اینکه: خیر؛ آن حضرت لزوماً در زدن مُشت متعمّد دانسته نمی شود.

- چگونه می توان زدن مُشت را به عمد دانست درحالی که بنا به آنچه گفته شد؛ غرض حضرت موسی، صرفاً رهاندن آن مظلوم و راندن ستمگر بوده است وکسی که منحصراً قصد دفاع دارد، در آزار رساندن واردکردن زیانی، قاصد و متعمّد نیست.

- هدف آن حضرت صرفاً، رهاندن مظلوم بود، امّا این مسئله به زدن مُشت و کُشته شدن ستمگر منجر و منتهی شده است.

- پاسخ دیگر اینکه: خداوند متعال، سزاواری آن قبطی را برای کُشته شدن به سبب کفر وی، به موسی فهمانده بود امّا آن حضرت را برای به تأخیر انداختن اجرای حکم تا زمان فراهم شدن امکان، مخیّر فرمود؛ و هنگامی که حضرت موسی جسارت او را نسبت به یکی از پیروان خود مشاهده کرد، از سر عمد، قصد کُشتن او را نموده و استحباب ِ تأخیر کُشتن او را ترک کرد.

 دیدگاه ابن عربی در مورد قتل قبطی:

- همان طور که خداوند موسی را در نوزادی از غم تابوت نجات داد (تابوتی که موسی در آن بود که به رود نیل افکنده شد) اکنون نیز او را از غم تابوت بدن به واسطه علم الهی که خدا به او عطا فرموده بود نجات یافت؛ و خداوند او را امتحان هایی کرد که فرمود: (وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً )(طه: 40) یعنی او را در چندین جا اختبار و امتحان کرد تا در نفس او صبر بر آنچه خداوند او را بدان مبتلا نمود تحقق یابد؛ و اول چیزی که خداوند او را بدان مبتلا کرد قتل قبطی بود به سبب آنچه خداوند در سر او به او الهام کرد و خداوند او را توفیق داد هرچند که موسی به الهام و توفیق عالم نبود و لکن در او علامت الهام و توفیق بود که در خود مبالاتی به قتل قبطی نیافت؛ و چون موسی به الهام و توفیق عالم نبود عمل را به شیطان نسبت داد و گفت: (هذا من عَمَلِ الشَّیْطانِ)

ظاهر تعبیر که عدم علم به الهام و توفیق به موسی کلیم دارد بی دغدغه نمی نماید و لکن علم را مراحل بسیار و انسان را اطوار بی شمار است.

خلاصه امر و کوتاه سخن اینکه فعل موسی فعل حق بود که در دست موسی صادر شد. یعنی در این مقام دو نظر است، با نظر اسناد به حق «هذا من عمل الرحمن» هرچند که موسی کلیم به نظر دوم فرمود: (هذا من عَمَلِ

ص:126

الشَّیْطانِ)کیف کان، سخن شیخ قابل توجیه و تأویل و تصدیق است و گویا خود در پی دفع اعتراض متوهم مذکور برآمده است که می فرماید: بااینکه توقف و صبر نکرد تا اینکه امر پروردگارش به قتل بیاید.

این جمله تأکید گفتار اوست که قتل او قبطی را به الهام و توفیق الهی بود به حدی که حضرت موسی توقف نکرد، یعنی صبر ننمود تا امر پروردگار به قتل قبطی صادر شود که خداوند به او بگوید این قتل در دست تو به امر من بود نتیجه اینکه فعل، فعل الهی است.

ازاین رو که باطن نبی معصوم است هرچند که خود بدان شاعر نباشد تا بدان اخبار شود؛ و مطابق باعقیده امامیه است. زیرا دیگر فرق مسلمانان در عصمت نبی حرف هایی ورای این نکته علیا دارند.

این سخنی است که در نبوت سخت استوار است و همین سخن در امامت نیز جاری است. (1)

ص:127

 چرا موسی صریحاً نفرمود «این عمل شیطان است» بلکه فرمود: «این از عمل شیطان است»؟

با در نظر گرفتن اینکه کلمه «من» ابتدایی است و معنای جنس و یا منشأ بودن را می رساند، این معنا را افاده می کند که: این کتک کاری که در میان آن دو اتفاق افتاده بود، از جنس عملی است که به شیطان نسبت داده می شود و یا از عمل شیطان ناشی می گردد، چون شیطان است که در میان آن دو عداوت و دشمنی افکنده و به کتک کاری یکدیگر وادارشان کرده است و کار بدان جا منجر شد که موسی مداخله کرد؛ و مرد قبطی به دست او کشته شد و موسی دچار خطر و گرفتاری سختی گردید.

آری موسی می دانست که این جریان پنهان نمی ماند و به زودی قبطیان علیه او می شورند؛ و اشراف و درباریان و فرعون از او از هرکسی که در جریان مزبور مداخله داشته، شدیدترین انتقام را خواهند گرفت.

اینجا بود که متوجه شد در آن مشتی که به آن مرد قبطی زد که این کار او را در معرض هلاکت قرارداد، اشتباه کرده و این وقوع در اشتباه را به خدا نسبت نمی دهد، برای اینکه خدای تعالی جز به سوی حق و صواب راهنمایی نمی کند لذا حکم کرد به اینکه این عمل منسوب به شیطان است.

و این عمل (کشتن قبطی) هرچند نافرمانی موسی نسبت به خدای تعالی نبود، برای اینکه اولاً خطا بود نه عمد.

ثانیاً جنبه دفاع از مرد اسرائیلی داشت و مرد کافر و ظالمی را از او دفع کرد ولیکن درعین حال این طور هم نبوده که شیطان در آن هیچ مداخله ای نداشته باشد، چون شیطآن همان طور که از راه وسوسه آدمی را به گناه و نافرمانی خدا وامی دارد، همچنین او را به هر کار مخالف صواب نیز وادار می کند، کاری که گناه نیست، لیکن انجامش مایه گرفتاری و مشقت است، هم چنانکه آدم و همسرش را از راه خوردن آن درخت ممنوع، گرفتار نمود و کار آنان را به آنجا کشانید که از بهشت بیرون شوند. پس در حقیقت جمله (هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ) اظهار انزجار موسی است ازآنچه واقع شد که آن دو نفر به جآن هم افتادند و او ناگزیر به مداخله گردید و کار به کشته شدن قبطی انجامید و خلاصه، انزجار از این گرفتاری سخت و ندامت از آن است.

 جمله ی (إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ)

یعنی کاری که از او سر زد نوعی ضلالت است، که به شیطان منسوب است، هرچند که نافرمانی که موجب مؤاخذه است نبود، بلکه صرفاً اشتباه بود، لیکن همین اشتباه هم منسوب به خدا نیست. بلکه منسوب به شیطان است که دشمن و گمراه کننده آشکار است و این واقعه کار اشتباه و از سوء تدبیر او بود، که او را به عاقبت وخیم مبتلا می کرد و به همین جهت وقتی فرعون به وی اعتراض کرد و گفت: (وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ) تو همانی که آن کار را کردی و نعمت و خوبی های مرا در حق خودت کفران نمودی»، در پاسخ فرمود: (فَعَلْتُها إِذاً وَ أنا مِنَ الضَّالِّینَ)من اگر آن کار را کردم، وقتی کردم که از گمراهان بودم» (شعراء:20)

 جمله ی (قالَ رَبِّ امّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ)

اعترافی از آن جناب نزد پروردگارش است به اینکه: به نفس خود ستم کرده، چون نفس خود را به خطر انداخته بود و از این اعتراف برمی آید که درخواست کرده.

ص:128

 مراد از (فَاغْفِرْ لِی)

خدایا اثر این عمل را خنثی کن و مرا از عواقب وخیم آن خلاص گردان و از شر فرعون و درباریانش نجات بده؛ و این معنا از آیه (وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ) و کشتی مردی را و ما از اندوهت نجات دادیم. (طه:40) به خوبی استفاده می شود؛ و این اعتراف به ظلم و درخواست مغفرت، نظیر همان طلب مغفرتی است که قرآن کریم از آدم و همسرش حکایت کرده؛ و فرموده: (قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ آن لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ) گفتند پروردگارا ما به نفس خود ستم کردیم و اگر تو ما را نیامرزی و رحم نکنی، به طور مسلم از زیانکاران خواهیم بود (اعراف: 2)

(*) در حدیثی که در (عیون الاخبار) از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در تفسیر این آیات آمده چنین می خوانیم»: منظور ازجمله (هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ) نزاع و جدال آن دو مرد با یکدیگر بوده که عمل شیطانی محسوب می شده، نه عمل موسی، منظور ازجمله (رَبِّ انّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی) این است که من خود را در آنجا که نباید بگذارم گذاردم، من نباید وارد این شهر می شدم.

منظور ازجمله (فَاغْفِرْ لِی) این است که مرا از دشمنانت مستور دار تا بر من دست پیدا نکنند (یکی از معانی غفران پوشانیدن است). (1)

 حرف با در جمله (بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ)

برای سببیت است و معنایش این است که: پروردگارا به سبب آنچه بر من انعام کردی، این عهد برای تو بر عهده من باشد که هرگز یاور مجرمین نباشم و جمله موردبحث عهدی است از آن جناب باخدای تعالی.

برای اینکه مراد ازجمله (بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ) بنا به گفته این مفسرین- انعام خدا به وی است که: او را در کودکی از شر فرعون حفظ کرد و به مادرش برگردانید و یا به این که توبه اش را از قتل قبطی قبول نمود و او را بخشید.

 جمله (رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ)

عهد و پیمانی است از سوی موسی که دیگر هیچ مجرمی را در جرمش کمک نکند تا شکر نعمت هایی را که به وی ارزانی داشته به جا آورده باشد.

 مراد از (نعمت)

با در نظر گرفتن اینکه قیدی به آن نزده- ولایت الهی است زیرا جمله (فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ الله عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ) (نساء: 69)، شهادت می دهد بر اینکه (الَّذِینَ أَنْعَمَ الله عَلَیْهِمْ) عبارت اند از: نبیین و صدیقین و شهداء و صالحین؛ و این نامبردگان اهل صراط مستقیم اند، که به حکم آیه (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ) (حمد: 7)، از ضلالت و غضب خدا ایمن اند و ترتب امتناع از یاری کردن مجرمین، بر انعام به این معنا، ترتب روشنی است، که هیچ خفایی در آن نیست.

 مراد از (مُجرمین)

امثال فرعون و درباریان اویند، نه امثال آن مرد اسرائیلی که حضرت او را یاری کرد، چون نه یاری کردن موسی از اسرائیلی جرم بود و نه سیلی زدنش به قبطی تا از آن اعمال توبه کند؛ و چگونه ممکن است مرتکب جرم شده

ص:129

باشد، بااینکه او از اهل صراط مستقیم است که هرگز معصیت خداوند نمی کنند تا گمراه شوند و خداوند در قرآن تصریح کرده بر اینکه آن جناب از مخلصانی بوده، که شیطان راهی به اغوای آنان ندارد و فرموده: (إِنَّهُ کانَ مُخْلَصاً وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا) (مریم: 51)؛ و در همین چند آیه قبل تصریح کرد بر اینکه به او حکم و علم داد و او از نیکوکاران و از متقیان بود و چنین کسی را هرگز تعصب فامیلی و یا غضب بیجا گمراه نمی کند؛ و او را به یاری مجرم در جرمش وانمی دارد.

 علت تکرار «قال» در ((قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ) و (قالَ رَبِّ امّی ظَلَمْتُ نَفْسِی) و (قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ))؟

به این دلیل است که سیاق در این سه جمله، مختلف است، در جمله اول حکم و قضاوت او را حکایت کرده و در جمله دوم استغفار و دعایش را؛ و در جمله سوم عهد و پیمانش را.

ص:130

هم نخواهی باشی از شایستگان

که کنند اصلاح بین این وآن

چون که او بشنید این گفتار زفت

هر دو را بر یکدگر بنهاد و رفت (1)

به هرحال موسی متوجه شد که ماجرای دیروز افشاشده است و برای اینکه مشکلات بیشتری پیدا نکند، کوتاه آمد.

آن قبطی به نزد فرعون آمده و جریان را برای او بازگو کرد. فرعون نیز مأمورین خویش را به دنبال موسی فرستاد و تکرار این عمل را تهدیدی بر وضع خود گرفتند، جلسه مشورتی تشکیل دادند و حکم قتل و اعدام موسی صادر شد ولی هنوز موسی از این ماجرا اطّلاع نداشت.

v در تورات آمده است: (2)

- روز بعد باز موسی به دیدن هم نژادانش رفت.

- این بار دو نفر عبرانی را دید که باهم گلاویز شده اند.

- جلو رفت و به مردی که دیگری را می زند گفت: «چرا برادر خود را می زنی؟»

- آن مرد گفت: «تو که هستی که بر ما داوری می کنی؟ آیا می خواهی مراهم بکشی، همان طور که آن مصری را کشتی؟!»

نکته ها

 (یترقب)

از ماده «ترقب» به معنی انتظار کشیدن است و موسی در اینجا در انتظار پیامدهای این حادثه بود و نیز در انتظار اخبار آن و این جمله ازنظر اعراب خبر بعد از خبر است، هرچند بعضی احتمال داده اند که حال بعد از حال باشد، ولی بسیار بعید است.

 (یستصرخ)

از ماده «استصراخ» به معنی یاری طلبیدن است، ولی در اصل به معنی فریاد کشیدن و یا از دیگری تقاضای فریاد زدن هست و این امر معمولاً ملازم با یاری طلبیدن است.

 چرا خداوند کلمه «اصبح» را مقید کرد به (فِی الْمَدِینَةِ) و گفت (فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً)؟ پاسخ: تا دلالت کند بر اینکه موسی بعدازآن جریان دیگر به سوی قصر فرعون (خانه ای که تا آن روز از عمرش در آنجا زندگی می کرد)، برنگشت و شب را در شهر مصر به سر برد.

 کلمه (غوایت)

به معنای خطای از راه راست و صواب است به خلاف «رشد» که به معنی راه راست یافتن است.

ص:131

 مراد از (إنّک لغوی ٌّ مبین)

موسی از در توبیخ و سرزنش به او (فرد بنی اسرائیلی) گفت: راستی که تو آشکارا گمراه هستی، (إنّک لغوی ٌّ مبین) که نمی خواهی راه رشد و صواب را پیش گیری و این توبیخ بدین جهت بود که او با مردمی دشمنی و مقاتله می کرد که از دشمنی و کتک کاری با آنان جز شر و فساد برنمی خاست.

 دیدگاه سید مرتضی

سیّد مرتضی علم الهدی (ره) دراین باره می گوید: آیا برای موسی جایز بود که به یکی از پیروان خود که از او کمک خواسته بود، بگوید: (إنّک لغوی ٌّ مبین) و نسبت گمراهی به او دهد؟ (1) و در پاسخ می گوید: قوم موسی مردمی متحجّر و جفاپیشه (ناجوانمرد) بودند؛ و این جمله راهنگامی آن حضرت به آن مرد (از پیروان خود) گفت که با بیم بر جان خود به خاطر کُشتن قبطی، در حال گریز از شهر بود، پس همان مرد را دیده که با یکی از فرعونیان درگیر بود و او بار دیگر موسی را به یاری طلبید.

و غرض ایشان این بوده است که تو در طلب آنچه بدان دست نخواهی یافت، نا موفّق بوده و خود را برای آنچه از توان تو خارج است، به زحمت می افکنی، پس همچون روز گذشته، آهنگ یاری او را کرد امّا او به خاطر کندذهنی و کج فهمی خود، گمان برد که حضرتش قصد کُشتن او را دارد.

و گفت: (أَ تُرِیدُ أن تَقْتُلَنیِ کَمَا قَتَلْتَ نَفْسَا بِالْأَمْسِ إن تُرِیدُ إِلَّا أن تَکُونَ جَبَّارًا فیِ الْأَرْضِ وَ مَا تُرِیدُ أن تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ) لذا آن حضرت از کُشتن قبطی منصرف شد و بدین ترتیب خبر کُشته شدن قبطی در روز قبل آشکار و (قاتل شناخته) شد.

 «ضمیر (قال- گفت) در جمله ی (قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أن تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ ...) به چه کسی برمی گردد؟ پاسخ: به مرد اسرائیلی، همان کسی که موسی را به کمک می طلبید، برمی گردد؛ برای اینکه مرد اسرائیلی خیال کرده بود موسی با این توبیخ و عتابش بنا دارد او را مانند قبطی دیروز به قتل برساند، لذا از خشم او بیمناک شد و گفت: ای موسی آیا می خواهی مرا بکشی، همان طور که دیروز یک نفر را کشتی؟ از سخن او، قبطی طرف دعوایش فهمید که قاتل قبطی دیروز موسی بوده، لذا به دربار فرعون برگشت و جریان را به وی گزارش داد، فرعون و درباریانش به مشورت نشستند و سرانجام تصمیم بر قتل موسی گرفتند.

 (أن یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما)

تعریضی است به تورات موجود در عصر نزول قرآن، چون در آن تورات آمده که دو طرف مخاصمه در آن روز اسرائیلی بوده اند این جمله می فرماید که نه موسی خواست خشم بگیرد، بر کسی که هم دشمن مرد اسرائیلی بود وهم دشمن خودش، پس هر دو اسرائیلی نبوده اند و نیز این جمله تأیید می کند که گوینده جمله «ای موسی می خواهی چنین و چنان کنی» اسرائیلی بوده، نه قبطی، برای اینکه سیاق این جمله سیاق ملامت و شکایت است.

ص:132

ص:133

1- «موسی از شهر خارج شد درحالی که ترسان بود و هرلحظه در انتظار حادثه ای عرض کرد: «پروردگارا! مرا از این قوم ظالم رهایی بخش!» (*) و هنگامی که متوجّه جانب مدین شد گفت: «امیدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند!» (*)» (1)

پس برون از شهر شد بی راحله

گرسنه تنها بدون غافله

بود خائف داشت در ره انتظار

کز پیش آیند گفت ای کردگار

ده نجاتم از گروه ظالمین

در پناه خود نگهدارم چنین

پس روان شد سوی مدین او ز راه

ره نماید شادیم گفتا اله

از سه ره کامد به پیشش بی غلط

او سوا کرد اختیار اعنی وسط

زان دوره رفتند آن ها کز عقب

مرو را بودند ساعی در طلب

داشت حق مستور زایشان راه راست

کز وسط می رفت و حق این گونه خواست (2)

v در تورات آمده است: (3)

- «هنگامی که خبر کشته شدن آن مصری به گوش فرعون رسید، دستور داد موسی را بگیرند و بکشند. امّا موسی به سرزمین مدیان فرار کرد.»

نکته ها

 آمده است که: مرد دانشمندی در میان صحرا برای گروهی درباره موسی و علائم او صحبت می کرد و در این وقت موسی بر آن ها وارد شد و در آن وقت بسیار جوان بود و از قصر فرعون خارج شده بود و اسب خود را ترک کرده بود و پوستینی از خز به تن داشت و بر استری سوار بود، وقتی آن دانشمند او را با آن صفات دید، وی را شناخت و در پیش پای او برخاست و به قدم های او افتاد و او را بوسید، سپس گفت: سپاس خدایی را که قبل از مردنم مرا به دیدار تو مشرّف نمود، پیروان او وقتی چنین دیدند آن ها نیز به تبعیت از او سجده شکر به جا آورده و موسی به آن ها گفت: از خدا می خواهم که در فرج شما تعجیل کند، سپس از شهر خارج شد. (4) و به سوی سرزمین «مدین» رفت و از قلمرو مصر و حکومت فرعونیان جدا شد. امّا جوانی که در ناز و نعمت بزرگ شده و به سوی سفری می رود که در عمرش سابقه نداشته، نه زاد و نه توشه ای دارد نه مرکب و نه دوست و راهنمایی و پیوسته از این بیم دارد که مأموران فرارسند و او را دستگیر کرده به قتل رسانند، وضع حالش روشن است. آری موسی باید یک دوران سختی و شدت را پشت سر بگذارد و از تارهایی که قصر فرعون بر گرد شخصیت او تنیده بود بیرون آید، در کنار

ص:134

مستضعفان قرار گیرد، درد آن ها را با تمام وجودش احساس کند و آماده یک قیام الهی به نفع آن ها و بر ضد مستکبران گردد. ولی در این راه یک سرمایه بزرگ همراه داشت، سرمایه ایمان و توکل بر خدا!

 دیگر سخنی از مادر و پدر و خواهر و خانواده ی موسی نیست. آیا یوکابد دوباره مجبور است فراق فرزندش موسی را تحمّل کند؟

 دیدگاه ابن عربی در مورد حکمت فرار موسی (1)

سپس چون در تعقیب موسی برآمدند، گریزان بیرون رفت، در ظاهر از ترس کشته شدن و در معنی به علت حب در نجات خود، زیرا حرکت همیشه حبیّه است و اسباب دیگر که در حقیقت سبب نیستند حجاب ناظر درحرکت حبیه می گردند.

غرض این است که سبب واقعی حرکت، حب است جز اینکه به حسب ظاهر، حرکت به اسباب دیگری چون خوف و غضب و چیزهای دیگر، اسناد داده می شود که می گویند مثلاً به علت خوف فرار کرده است و این اسباب ظاهریه که در حقیقت، اسباب نیستند حاجب ناظر درحرکت می گردند یعنی ناظر محجوب می شود و در این حجاب، علت واقعی حرکت را نمی بیند. چنانکه ما فرار از حیوان مفترس را به حسب ظاهر حمل بر خوف می کنیم و حال اینکه خوف، علت حقیقی فرار نیست بلکه حب نجات سبب آن است. پس خوف موسی برای او مشهود و ظاهر بود به سبب آنچه برای او واقع شد، یعنی قتل قبطی و این خوف متضمن حب نجات از قتل خودش بود. پس موسی به حسب ظاهر به علت خوف از قتل فرار کرد و در معنی به علت حب نجات از فرعون و عمل فرعون به او گریخت لذا شعیب صلوات الله علیه سبب حرکت موسی را به او تنبیه نمود که به او گفت: (لا تَخَفْ نَجَوْتَ من الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» (قصص : 25)

پس موسی سبب اقرب مشهود خود را در وقت ملاقاتش با شعیب متذکر شد.

آن سبب قریب که این صفت را دارد مانند صورت جسم است برای بشر.

(از آن حیث که سبب اقرب اولاً مشهود است) و حب نجات در سبب اقرب یعنی خوف تضمین شده است. آن چنان که جسد روح مدبّر خودش را متضمن است و انبیا صلوات الله علیهم را لسان ظاهر است که با آن لسان ظاهر با عموم اهل خطاب تکلم می کنند و اعتمادشان بر فهم سامع عالم است؛ این گفتار شیخ کانّ دفع دخل مقدری است که اگر کسی بگوید ظاهر گفتار موسی مطابق منطوق تنزیل خوف است و اگر علت، خوف نباشد لازم آید که واقع برخلاف منطوق تنزیل باشد.

در جواب گفت که انبیا را زبان ظاهری است که به صورت عموم خطاب است و زبان آنان به اعتماد بر فهم سامع عالم متضمن دقایق و حقایقی است و در آن حدیث که فرمود: (انی لأعطی الرجل و غیره احبّ إلیّ منه»، إلخ شیخ در این بحث وارد می شود که انبیا در مقام خطاب با مردم معانی را در لباسی تنزل دادند تا کسانی که به فهم نازل هستند از آن عبارت چیزی ادراک کنند.

 به تعبیر قیصری در فصوص گذشته کلمات انبیا سفره ای است که هیچ کس از کنار این سفره بی بهره برنمی خیزد؛ مثلاً نگاه کردن به نوشته قرآن ثواب است و خواندن آن ثواب و گوش کردن به آن ثواب و هرگاه کسی در این امور به نیابت از کسی ببیند و بشنود و بخواند دو نحوه ثواب می برد؛ و چون انبیاء و رسل ورثه (یعنی ورثه انبیا که علما هستند) «العلماءُ ورثةُ الأنبیاء» دانستند که در عالم و در اممشان کسانی هستند که به این مثابه و منزلت از علم

ص:135

می باشند لذا با اتکا به فهم این چنین کسانی که موحد از مردم اند از عبارت کردن از مقاصد به لسان ظاهری که خاص و عام در آن اشتراک دارند سخن گفتند.

 پس خاص از آن لسان ظاهر فهم می کنند آنچه را که عامه از آن فهم کردند علاوه بر زیادت که بدین جهت خاص از عامی امتیاز می یابند بنابراین مبلّغان اعم از انبیا و رسل ورثه به لسان ظاهر اکتفا کردند این است حکمت قول خداوند که از زبان موسی حکایت فرمود: (فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ)(شعراء: 21) و نگفت:«ففررت منکم حبّا فی السلام ة و العافیة» یعنی به حسب ظاهر که سبب اقرب، خوف است سخن گفت. نه به زبان باطن که فرار برای حب نجات بود.

ص:136

در این نقشه مسیر هجرت موسی از مصر به مدین نمایش داده شده

ص:137

ص:138

«مدین» شهری است در جنوب غربی اردن که امروز به نام «معان» خوانده می شود، در شرق «خلیج عقبه» قرارگرفته.

بعضی نیز اطلاق نام مدین را بر این شهر به خاطر آن می دانند که یکی از فرزندان ابراهیم بنام مدین در این شهر می زیسته است. (1)

 «ایکه» (بر وزن لیله) کجاست؟

آبادی معروفی نزدیک مدین است و در مسیر راه مردم حجاز به سوی شام بوده است.

قتاده می گوید: «أیکه» [أیکه به بیشه زاری گفته می شود که دارای درختان انبوهی است و نیز نام قومی است که در آنجا زندگی می کردند]. (2)

«ایکه» در اصل به معنی محلی است که درختان درهم پیچیده دارد که در فارسی از آن به «بیشه» تعبیر می کنیم، سرزمینی که به خاطر داشتن آب و درختان زیاد «ایکه» نام گرفت، قرائن نشان می دهد که آن ها زندگی مرفه و ثروت فراوان داشتند و شاید به همین دلیل غرق غرور و غفلت بودند!

ص:139

در این نقشه نیز شهر مدین و ایکه نمایش داده شده

ص:140

نکته ها

 (اخاهم)

به طور استعاره به هرکسی که با قومی یا شهری، یا صنعتی و سجیه ای نسبت داشته باشد نیز برادر آن چیز اطلاق می کنند مثلاً می گویند: «اخو بنی تمیم برادر قبیله بنی تمیم» و یا «اخو یثرب برادر یثرب» و یا «اخو الحیاکة برادر پشم بافی» و یا «اخو الکرم برادر کرامت».

همچنین به خاطر آن است که نهایت محبت پیامبران را به قوم خود بازگو کند، نه فقط به خاطر اینکه از افراد قبیله و طایفه آن ها بود بلکه علاوه بر آن خیرخواه و دلسوز آن ها همچون یک برادر بود.

شعیب نسبش طبق تواریخ با چندین واسطه به «ابراهیم» می رسد.

تعبیر «اخوهم» در مورد قوم ایکه نیامده و شاید به خاطر اینکه شعیب اصلاً اهل مدین بود و تنها با مردم آنجا خویشاوندی داشت نه با مردم «ایکه»

 (*) امام صادق علیه السلام فرمودند: از میان پیامبران الهی چند نفر اصالتاً عرب بوده اند و آن ها عبارت اند از: هود، صالح، اسماعیل، شعیب که از بکائین است و محمد. (1)

 حضرت شعیب

(*) ابن عباس نقل می کند که: شعیب دویست و چهل ودو سال عمر نمود. (2)

درجایی دیگر آمده است: شعیب در سال 1600 ق.م متولّد شد و در سال 1550 ق.م مبعوث شد. (3)

- یعنی آغاز رسالت حضرت شعیب 100 سال قبل از بعثت موسی (1450 ق.م) بوده.

- بنابراین از سال 1460 -1450 ق.م حدود 10 سال، موسی در مدین نزد شعیب زندگی کرده است.

- اگر بنا بر روایت ابن عباس شعیب 242 سال عمر کرده باشد، باید در سال 158 ق.م، یعنی 9 سال پس از وفات موسی شعیب از دنیا رفته باشد.

(*) امام رضا علیه السلام فرمودند: شعیب هرسال به زیارت موسی می آمد و تا زمانی که در منزل او بود مورد اکرام و خدمت خالصانه وی واقع می گشت.

(*) اکثر روایات می گوید که شعیب بعد از نابودی مردمش همچنان در مدین باقی ماند تا توانست موسی بن عمران را ملاقات نماید. (4)

(*) و امیرالمؤمنین می فرمایند: شعیب آن قدر به دعوت قومش ادامه داد تا به سن پیری رسید، مدتی بعد او به صورت جوانی خوش سیما مجدداً به سوی قوم خویش مبعوث گردید اما مردم به او گفتند: هنگامی که در سن پیری ما را موعظه می کردی پاسخت نگفتیم حال در هیئت جوانی از ما چه انتظاری خواهی داشت؟! (5)

ص:141

ص:142

آنکه بود آن کار ده مرد قوی

غیرت آمد در نهاد موسوی

برکشید آن دلو بر چستی ز چاه

داد آب اغنام نسوان را به گاه

کرد پس بر سایه نخلی رجوع

از حرارت یا که از طغیان جوع

گفت پس یا رب ز نیکی ناگزیر

آنچه بفرستی به محتاج فقیر

از تو می خواهم که محتاجم بر آن

خوردنی را گر چه باشد نیم نان (1)

v در تورات آمده است: (2)

- روزی موسی در مدین سر چاهی نشسته بود ...

- کاهن مدین (رَعوئیل) یا (یَترون) هفت دختر جوان داشت، آن ها آمدند تا از چاه آب بکشند و آبشخورها را پر کنند تا گلّه ی پدرشان را سیراب نمایند. ولی چوپانان آمدند و دختران را کنار زدند تا گلّه های خود را سیراب کنند ...

- امّا موسی جلو رفت و چوپانان را عقب راند و به دختران کمک کرد تا گوسفندانشان را آب دهند.

نکته ها

 برای موسی این تبعیض و ظلم و ستم، این بی عدالتی و عدم رعایت حق مظلومان که در پیشانی شهر مدین به چشم می خورد قابل تحمل نبود، او مدافع مظلومان بود و به خاطر همین کار، به کاخ فرعون و نعمت هایش پشت پا زده و از وطن آواره گشته بود، او نمی توانست راه و رسم خود را ترک گوید و در برابر بی عدالتی ها سکوت کند.

می گویند: هنگامی که نزدیک آمد و جمعیت را کنار زد به آن ها گفت شما چه مردمی هستید که به غیر خودتان نمی اندیشید؟ جمعیت کنار رفتند و دلو را به او دادند و گفتند «بسم الله»! اگر می توانی آب بکش...

چراکه می دانستند دلو به قدری سنگین است که تنها با نیروی ده نفر از چاه بیرون می آید، آن ها موسی را تنها گذاردند ولی موسی بااینکه خسته و گرسنه و ناراحت بود، نیروی ایمان به یاری اش آمد و بر قدرت جسمی اش افزود و با کشیدن یک دلو از چاه همه گوسفندان آندورا سیراب کرد.

 (تزودان)

از ماده «زود» (بر وزن زرد) به معنی منع کردن و جلوگیری نمودن است، آن ها مراقب بودند که گوسفندانشان متفرق یا آمیخته با گوسفندان دیگر نشود.

 (خطب) به معنی کار و مقصود و منظور است.

 (یصدر) از ماده «صدر» به معنی خارج شدن از آبگاه است.

 (رعاء) جمع «راعی» به معنی چوپان است.

ص:143

موسی خسته و گرسنه بود، او در آن شهر غریب و تنها بود و پناهگاهی نداشت، اما درعین حال بیتابی نمی کند، آن قدر مؤدب است که حتی به هنگام دعا کردن صریحاً نمی گوید خدایا چنین و چنان کن، بلکه می گوید: «هر خیری که بر من فرستی به آن نیازمندم» یعنی تنها احتیاج و نیاز خود را بازگو می کند و بقیه را به لطف پروردگار وامی گذارد.

اما کار خیر را بنگر که چه قدرت نمایی می کند؟ چه برکات عجیبی دارد؟ یک قدم برای خدا برداشتن و یک دلو آب از چاه برای حمایت مظلوم ناشناخته ای کشیدن، فصل تازه ای در زندگانی موسی می گشاید و یک دنیا برکات مادی و معنوی برای او به ارمغان می آورد، گمشده ای را که می بایست سالیان دراز به دنبال آن بگردد در اختیارش می گذارد.

 دیدگاه ابن عربی (1)

موسی به مدین آمد و آن دو دختر را یافت. پس برای آنان آب کشید بدون مزد. سپس به ظل الهی روی آورد (فَقالَ رَبِّ انی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ من خَیْرٍ فَقِیرٌ). پس عین عملش را که سقی است عین خیری که خداوند بر وی نازل فرمود قرارداد. پس خویشتن را به فقر الی الله در خیری که نزد خدا هست وصف نمود.

قیصری در شرح گوید: عین سقی را عین خیر قرارداد. زیرا خیر منزل به او نبوت و علوم نبوت بود و آب، صورت علم است.

لذا ابن عباس آیه ی کریمه: (وَ أَنْزَلْنا من السَّماءِ ماءً) را تفسیر کرد که (و أنزلنا من السماء علما) که ماء را به معنی علم گرفت. پس حضرت موسی به علم خود بر آن دو جاریه عین آنچه را که در حقیقت از خدا استفاضه نمود افاضه کرد. هرچند که در صورت ظاهر غیر آن است و دیگر اینکه توفیق و قدرت بدان عمل نبوده است مگر از جانب خداوند.

پس آن را از خداوند استفاضه کرد و بر آن دو جاریه افاضه نمود و باآنکه خداوند سبحان فرمود: (وَ أن لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً) (جن: 16)

امام صادق علیه السلام

در بیان آن فرمود: «لأفدناهم علما کثیرا یتعلمونه عن الائمة» چنانکه در مجمع البیان آمده است و در کافی از امام باقر علیه السلام روایت فرمود که طریقت در آیه را به ولایت امیرالمؤمنین علی و اوصیای از ولد او تفسیر فرمود و پس ازآن در بیان ماءً غَدَقاً فرمود: «لا شَربِنا قلوبُهُم الایمان»؛ و هر دو روایت را فیض در تفسیر صافی آورد.

همچنین قیصری در شرح فرمود: علّت اینکه حضرت موسی، خود را به فقر الی الله در خیری که نزد اوست وصف فرمود این است که: فیض به حسب استعداد فایض می شود و ازجمله شروط فیض، خلوّ محل است از منافی فایض بلکه خلوّ محل از کل ما سوی الله هست و از نوع بشری، فقیر تامّ کامل مطلق است.

ص:144

ص:145

v در تورات آمده است: (1)

- هنگامی که دختران به خانه بازگشتند پدرشان پرسید: «چطور شد که امروز این قدر زود برگشتید؟!» دختران گفتند: «یک مرد مصری به ما کمک کرد و چوپانان را کنار زد و برایمان از چاه آب کشید و گلّه را سیراب کرد»

- پدرشان پرسید: «آن مرد حالا کجاست؟ چرا او را با خود نیاوردید؟ بروید و او را دعوت کنید تا با ما غذا بخورد.»

نکته ها

 دیدگاه مولانا

ز آخر وهن مرادش نفس توست

کاو به آخر باید و عقلت نخست (2)

«منظور از فرمایش حضرت رسول که فرمود: (اخروا النساء حیث اخرهن الله تعالی) پیغمبر خدا فرمود: زن ها را عقب بیندازید همان طور که خدا آن ها را عقب انداخته، نفس تو است که باید عقب تر از عقل تو باشد.

در این داستان، شعیب پیامبر خدا که سالیان دراز مردم را در این شهر به خدا دعوت کرده و نمونه ای از حق شناسی و حق پرستی بود، امروز که می بیند دخترانش زودتر از هرروز به خانه بازگشتند جویا می شود و هنگامی که از جریان کارآگاه می گردد تصمیم می گیرد دین خود را به این جوان ناشناس هر که باشد ادا کند.

موسی به خانه شعیب آمد، خانه ای ساده و روستایی، خانه ای پاک و مملو از معنویت، خانه ای که نور نبوت از آن ساطع است و روحانیت از همه جای آن نمایان، پیرمردی باوقار با موهای سفید در گوشه ای نشسته، به موسی خوش آمد گفت.

از کجا می آیی؟ چه کاره ای؟ در این شهر چه می کنی؟ هدف و مقصودت چیست؟ چرا تنها هستی.

و ازاین گونه سؤالات. موسی ماجرای خود را برای شعیب بازگو کرد.

هنگامی که موسی نزد او [شعیب] آمد و سرگذشت خود را شرح داد؛ گفت:

3- «نترس، از قوم ظالم نجات یافتی!»» (3)

شعیب گفت: سرزمین ما از قلمرو آن ها بیرون است و آن ها دسترسی به اینجا ندارند، کمترین وحشتی به دل راه مده، تو در یک منطقه امن وامان قرار داری، از غربت و تنهایی رنج نبر، همه چیز به لطف خدا حل می شود.

موسی به زودی متوجه شد استاد بزرگی پیداکرده که چشمه های زلال علم و معرفت و تقوا و روحانیت از وجودش می جوشد و می تواند او را به خوبی سیراب کند.

شعیب نیز احساس کرد شاگرد لایق و مستعدی یافته که می تواند علوم و دانش ها و تجربیات یک عمر خود را به او منتقل سازد، آری به همان اندازه که شاگرد از پیدا کردن یک استاد بزرگ لذت می برد استاد هم از یافتن یک شاگرد لایق خوشحال است.

ص:146

 (*) نقل شده است هنگامی که موسی بر شعیب وارد شد، او را بر سر سفره ی غذا دید و شعیب به او گفت: بر سر سفره بنشین و غذایی بخور و موسی بااینکه خیلی گرسنه بود گفت: (أعوذُ بالله) از اینکه این غذا را در برابر کمکی که به دخترانت کردم بخورم، زیرا ما از خاندانی هستیم که عمل آخرت را با هیچ چیزی از دنیا، گرچه پر از طلا باشد، عوض نمی کنیم. آنگاه موسی بر سر سفره نشست و غذا خورد. (1)

ص:147

ص:148

- موسی دعوت او را قبول کرد و ازآن پس در خانه ی آن ها ماند یترون هم دختر خود (صفوره) را به عقد موسی درآورد. صفوره برای موسی پسری زائید و موسی که در آن دیار غریب بود به همین مناسبت او را «جرشون» (غریب) نامید.

نکته ها

 (حُجَج)

جمع «حجة» است و «حجة» به معنی یک سال است نظر به اینکه معمول عرب این بود که در هرسال یک حج بجا می آوردند و از زمان ابراهیم به یادگار مانده بود.

 آیا ازنظر فقهی صحیح است دختری که می خواهد به ازدواج کسی درآید دقیقاً معلوم نباشد بلکه به هنگام اجرای صیغه عقد گفته شود یکی از این دو دختر را به ازدواج تو درمی آورم؟

«پاسخ»: معلوم نیست که عبارت فوق به هنگام اجرای صیغه گفته شده باشد بلکه ظاهر این است که گفتگوی مقدماتی و به اصطلاح «مقاوله» است تا بعد از موافقت موسی، طرفین یکدیگر را انتخاب کنند و صیغه عقد جاری شود.

 آیا می توان «مهر» را به صورت مجهول و مردد میان کم وزیاد قرارداد؟

«پاسخ»: از لحن آیه به خوبی برمی آید که مهریه واقعی هشت سال خدمت کردن بوده است و دو سال دیگر مطلبی بوده است موکول به اراده و میل موسی.

 آیا می توان «کار و خدمات» را مهریه قرارداد؟ و چگونه می توان با چنین همسری هم بستر گردید درحالی که هنوز زمان پرداخت تمام مهریه او فرانرسیده است و حتی قدرت بر پرداخت همه آن یکجا ندارد؟

- «پاسخ»: هیچ دلیلی بر عدم جواز چنین مهری وجود ندارد، بلکه اطلاقات ادله مهر در شریعت ما نیز هر چیزی را که ارزش داشته باشد شامل می شود، این هم لزومی ندارد که تمام مهر را یکجا بپردازند، همین اندازه که تمام آن در ذمه شوهر قرار گیرد وزن مالک آن شود کافی است، اصل سلامت و استصحاب نیز حکم می کند که این شوهر زنده می ماند و توانایی بر اداء این خدمت را دارد. چگونه ممکن است خدمت کردن به پدر، مهر دختر قرار داده شود؟ مگر دختر کالایی است که او را به آن خدمت بفروشند؟

مرحوم «محقق حلی» در «شرایع» می گوید: «یصح العقد علی منفعة الحر کتعلیم الصنعة و السورة من القرآن و کل عمل محلل و علی اجارة الزوج نفسه مدة معینة» و مرحوم فقیه بزرگوار صاحب جواهر بعد از ذکر این عبارت می گوید: وفاقا للمشهور. (1)

«پاسخ»: بدون شک شعیب از سوی دخترش در این مسئله احراز رضایت نموده وکالت داشت که چنین عقدی را اجرا کند و به تعبیر دیگر مالک اصلی در ذمه موسی، همان دختر شعیب بود، اما ازآنجاکه زندگی همه آن ها

ص:149

به صورت مشترک و درنهایت صفا و پاکی می گذشت و جدایی در میان آن ها وجود نداشت (همان گونه که هم اکنون در بسیاری از خانواده های قدیمی یا روستایی دیده می شود که زندگی یک خانواده کاملاً به هم آمیخته است) این مسئله مطرح نبود، که ادای این دین چگونه باید باشد، خلاصه اینکه مالک مهر تنها دختر است نه پدر و خدمات موسی نیز در همین طریق بود.

 آیا مهریه دختر شعیب مهریه نسبتاً سنگینی بوده، زیرا اگر به حساب امروز کار یک کارگر معمولی را در یک ماه و یک سال محاسبه کنیم و سپس آن را در عدد 8 ضرب نماییم مبلغ زیادی می شود.

«پاسخ»: اولاً این ازدواج یک ازدواج ساده نبود بلکه مقدمه ای بود برای ماندن موسی در مکتب شعیب، مقدمه ای بود برای اینکه موسی یک دانشگاه بزرگ را در این مدت طولانی طی کند و خدا می داند که در این مدت موسی چه ها از «پیر مدین» فراگرفت.

از این گذشته اگر موسی این مدت را برای شعیب کار می کرد، در عوض شعیب نیز تمام زندگی او همسرش را از همین طریق تأمین می نمود، بنابراین اگر هزینه موسی و همسرش را از مزد این کار کم کنیم مبلغ زیادی باقی نخواهد ماند و تصدیق خواهیم کرد مهر ساده و سبکی بوده است!

ص:150

آن ها را در مورد چوپانی نیازمود، رهبر مردم نکرد و هدف این بود که آن ها صبر وقار را در عمل بیازمایند تا در رهبری انسان ها با پای آزموده قدم به میدان نهند.» (1)

· اشعار دیگر شعرای برجسته ایرانی

چو کلیم کریم غم پرورد

رخ به مدین نهاد با غم و درد

پوستین را ز روی مزدوری

برکشید از نهاد رنجوری

کرد ده سال چاکری شعیب

تا گشادند بر دلش در غیب

دست او همچو چشم بینا شد

پای او تاج فرق سینا شد (2)

شبان گشت موسی عمران به کردار نیک

چنان چون شنودی بر این خفته رم (3)

بس است تو را فخر که بر رمه ی ایزد

بسان موسی سالار و سر شبان شده ای (4)

موسی آسا یافتیم ره تا به طور قرب دوست

آیدم چون عار از شاهی شبانی چون کنم (5)

من موسیم وادی فنا طور من است

چون شبان تا کی و پاس گله تا چند کنم (6)

جهان به دور تو ایمن که گرگ را چه گذر

به گله ای که شبان است موسی عمران (7)

یا رب مباد عهد شبان را دگر نصیب

آن گله را که موسی عمران بود شبان (8)

با رعایای تو عیسی ز فلک می گوید

ای خوش آن گله که موسی کندش چوپانی (9)

در جهان عدلت چو موسی تا ید بیضا نمود

گوسفند از گرگ بیند مهربانی شعیب (10)

اگر در وادی اقدس ندای قدس می جویی

چو موسی بایدت کردن به جان ده سال چوپانی (11)

اعجاز موسوی نبود هرکجا کسی

چون شعیب وار به دست شبان دهد (12)

همه فرعون گرگ پیشه شدند

من عصا و شبان نمی یابم (13)

حق به شبان تاج نبوت دهد

ور نه نبوت چه شناسد شبان (14)

ص:151

نیستی سالک به مقصد کی رسی موسی نه یی

کی توانی گله ی مقصود را چوپان شدن (1)

هر شبان موسی عمران نبود

من دم گرگ شبان خواهم زد (2)

شنیدم که موسی عمران از اول

به پیغمبری اوفتاد از شبانی (3)

موسی ما ناخوانده ای، سوی شعیبی رانده ای

چون عاشق درمانده ای، بر وی چه دندان می کشی (4)

حجابی نیست در طور تجلی، لیکن اینش هست

که محرم جز شبان وادی ایمن نخواهد شد (5)

مه موسی کلیم و خط کهکشان عصا

انجم گله ی شعیب و فلک دشت مدینا (6)

ص:152

 کاربردهای مختلف آن عصا

می گویند عصای موسی دو سو سر کج بود و در انتهای آن پایه ای فلزی قرار داشت که در شب های تاریک نوری را از خود به اطراف ساطع می نمود.

عصای موسی آب مورداحتیاج او را از قعر چاه ها بیرون می کشید و هر نوع غذا و میوه ای را بر او از درون خاک بیرون می آورد.

هرگاه دشمنی سدِّ راهش می شد دو سر عصایش تبدیل به دو اژدهای مهیب می گشت.

کوه های سخت را می شکافت و راه عبور موسی را باز می کرد و به مانند پلی عبور او را از سطح رودخانه ها ممکن می ساخت.

چنانچه در مسیر او دزدانی به کمین نشسته بودند وی را از وجودشان آگاه می کرد.

گاه به مانند مرکبی صاحب خود را بر پشت می نشاند.

از آن شیر و عسل جاری می گشت و رایحه مطبوعش مشام موسی را می نواخت.

او با عصایش بر شاخه درختان می کوفت تا برگ های آن برای گوسفندانش فروریزد و به وسیله آن چوب دستی حیوانات درنده و خزندگان را از خود دور می ساخت.

روزی شعیب به موسی گفت: هنگامی که گوسفندان را برای چرا می بری به جایی خواهی رسید که راه دوطرفه خواهد شد.

در آن موقع گوسفندان را به طرف سمت چپ هدایت نما چراکه در سمت راست میان کشتزارهای آن منطقه اژدهایی عظیم خفته است.

موسی سفارش شعیب را به خاطر سپرد اما هنگامی که به محل موردنظر رسید نتوانست گوسفندان را از مسیر سمت راست منحرف سازد ناچار به دنبال آن ها رفته و براثر خستگی در گوشه ای به خواب رفت. در این هنگام اژدهایی بزرگ به طرف گوسفندان هجوم آورد اما عصای موسی از جا تکان خورده و به مقابله با اژدها پرداخت و آن را از میان برد.

زمانی که موسی از خواب برخاست عصای خود را آغشته به خون دید وقتی چشمش به اژدهای کشته شده افتاد متوجه قدرت الهی که در آن نهفته است، گردید.

(*) امام باقر علیه السلام در مورد عصای موسی می فرمایند: این همان عصایی است که نزد آدم و شعیب به ودیعت نهاده شده بود و اینک نزد ما اهل بیت است. چوب آن همچنان سبز و تازه است گویا که هم اینک از درخت جدا گشته است و هر زمان که لازم باشد به نطق خواهد آمد و در خدمت قائم آل محمد[ همان کاری را انجام می دهد که در زمان موسی بدان مأموریت یافته بود. آن عصا دوشاخه دارد. یکی از آن ها داخل زمین است و دیگری به سوی آسمان و میان آن دو چهل ذراع فاصله است و هر سحر و مکری را که کافران بکار بندند خواهد بلعید. (1)

همچنین آن عصا از درختان بهشتی هست. (2)

ص:153

ص:154

گفت سائل هم تو نیز ای پهلوان

گفت من هم بوده ام دهری شبان

تا شود پیدا وقار و صبرشان

کردشان پیش از نبوت حق شبان

هر امیری کاو شبانی بشر

آن چنان آرد که باشد موتمر

حلم موسی وار اندر رعی خود

او بجای آرد به تدبیر و خرد

لاجرم حقش دهد چوپانیی

بر فراز چرخ مه روحانیی

آن چنان که انبیا را زین رعا

بر کشید و داد رعی اصفیا (1)

 شرح داستان گریختن گوسفند از کلیم الله و شفقت و مهربانی او (2)

- گوسفندی از گله حضرت موسی بگریخت و موسی به قدری در پی او دوید که نعل کفشش ریخته پایش آبله شد.

- تا شب در جستجوی او بود تا رمه از چشمش غایب شد.

- بالأخره گوسفند خسته شده از رفتار بازماند.

- حضرت کلیم به او رسیده گرد از پشت او پاک نمود به پشت و سر او دست می مالید و چون مادر مهربانی نو از شش می نمود.

- ذره ای خشم و قهر در او دیده نمی شد و همه را مهربانی کرده و اظهار رحم و شفقت می نمود.

- فرمود ای گوسفند گیرم نسبت به من ترحمی نداشتی چرا طبع تو به خودت ستم می کرد.

- در آن وقت بود که خدای تعالی به ملائکه فرمود: این است آنکه زیبنده نبوت است.

- حضرت رسول (ص ع) فرمود که: هر پیغمبری از بزرگ و کوچک شبانی کرده است.

- بدون شبانی کردن و امتحان در این شغل خداوند پیشوایی جهان را به کسی نداد.

- و برای اینکه صبر وقار آن ها آشکار شود پیش از نبوت حق به آن ها شبانی داده است.

- سائل گفت آیا شما هم شبانی کرده اید؟ فرمود من هم مدتی شبان بوده ام.

- هر امیری که شبانی بشر را آن طور که مأمور است انجام دهد.

- و در شبانی خود چون موسی از خود حلم وقار بروز داده باتدبیر و خرد کار کند.

- البته خدای تعالی چوپانی دیگری که روحانی است در بالای آسمان ها و ماه به او خواهد داد.

- چنانکه انبیا: را از این چوپانی ظاهری بیرون آورده چوپانی اصفیا و پاکان را به آن ها مرحمت فرمود.

- ازنظر دکتر زرّین کوب: شبانی موسی لازمه اش قیام بر لوازم شریعت بود ...

- ماجرای گوسفند گم شده، حلم و شفقت موسی را که ناشی از خودشکنی و ترک هرگونه عُجب و هوی ناشی می شد، وی را نزد حق شایسته نبوّت کرد، زیرا انبیاء و اولیاء که (لا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون)

- اشاره به ایشان است، همواره بلای سخت و جفای خلق را با حلم و تحمّل استقبال می کرده اند و حمل از هر بی ادب را لازمه ی ادب نفس تلقّی می نمودند (3)

ص:155

ص:156

آنکه گفت انی مرضت لم تعد (1)

من شدم رنجور او تنها نشد

آنکه بی یسمع و بی یبصر شده ست

در حق آن بنده این هم بیهده ست

بی ادب گفتن سخن با خاص حق

دل بمیراند سیه دارد ورق

گر تو مردی را بخوانی فاطمه

گر چه یک جنس اند مرد وزن همه

کند تا ممکن است

گر چه خوش خو حلیم و ساکن است

فاطمه مدح است در حق زنان

مرد را گویی بود زخم سنان

دست وپا در حق ما استایش است

در حق پاکی حق آلایش است

لَمْ یَلِدْ لَمْ یُولَدْ او را لایق است

والد و مولود را او خالق است

هر چه جسم آمد ولادت وصف اوست

هر چه مولود است او زین سوی جوست

ز آنکه از کون و فساد است و مهین

حادث است و محدثی خواهد یقین

گفت ای موسی دهانم دوختی

وز پشیمانی تو جانم سوختی

جامه را بدرید و آهی کرد تفت

سر نهاد اندر بیابانی و رفت (2)

2) عتاب کردن حق تعالی با موسی از بهر آن شبان:

وحی آمد سوی موسی از خدا

بنده ی ما را ز ما کردی جدا

تو برای وصل کردن آمدی

نی برای فصل کردن آمدی

تا توانی پا منه اندر فراق

أبغض الأشیاء عندی الطلاق (3)

هرکسی را سیرتی بنهاده ام

هرکسی را اصطلاحی داده ام

در حق او مدح و در حق تو ذم

در حق او شهد و در حق تو سم

ما بری از پاک و ناپاکی همه

از گران جانی و چالاکی همه

من نکردم خلق تا سودی کنم

بلکه تا بر بندگان جودی کنم

هندوان را اصطلاح هند مدح

سندیان را اصطلاح سند مدح

من نگردم پاک از تسبیحشان

پاک هم ایشان شوند و در فشان

ما زبان را ننگریم و قال را

ما روان را بنگریم و حال را

ناظر قلبیم اگر خاشع بود

گر چه گفت لفظ ناخاضع رود

ز آنکه دل جوهر بود گفتن عرض

پس طفیل آمد عرض جوهر غرض

چند ازین الفاظ و اضمار و مجاز

سوز خواهم سوز با آن سوز ساز

آتشی از عشق در جان بر فروز

سربه سر فکر و عبارت را بسوز

ص:157

موسیا آداب دانان دیگرند

سوخته جان و روانان دیگرند

عاشقان را هر نفس سوزیدنی ست

بر ده ویران خراج و عشر نیست

گر خطا گوید و را خاطی مگو

گر بود پرخون شهید او را مشو

خون شهیدان را ز آب اولی تر است

این خطا از صد ثواب اولی تر است

در درون کعبه رسم قبله نیست

چه غم از غواص را پاچیله نیست

تو ز سرمستان قلاویزی مجو

جامه چاکان را چه فرمایی رفو

ملت عشق از همه دین ها جداست

عاشقان را ملت و مذهب خداست

لعل را گر مهر نبود باک نیست

عشق در دریای غم غمناک نیست (1)

- مولانا می گوید: ازآنجایی که هر کس مطابق مقام و مرتبه ی خود، به معرفت حق دست می یابد، پس به تعداد جان آدمیان، راهی به سوی خداست.

- «مولانا نشان می دهد که آن اشارات (إلّا لیعبدون) که در قرآن در باب خلقت جن و انس است؛ درواقع حاکی از وجود فیّاض است که بدآن گونه به وجود ناقص و متناهی، فرصت و امکان می دهد تا از طریق عبادت به کمال که غایت آن است – بازگشت نی به نیستان – نائل آید» (2) «زیرا خداوند متعال می فرماید: ای انسان، تو را نیافریدم تا از تو بهره گیرم، بلکه تو را آفریدم تا از من بهره مند شوی، بنابراین به جای هر کس و هر چیز به من روی آور» (3)

- شبان داستان مولوی، خداوند را موجودی نیازمند می داند که در مناجات خالصانه ی خویش خواهان خدمت به اوست و موسی او را مورد عتاب قرار می دهد تا آنکه وحی می رسد و برخلاف روایات که در پایان داستان می گویند: «هر کس را به میزان عقل پاداش می دهند» مولانا بحث عشق را مطرح می کند.

- مولانا با اشاره به این حدیث نبوی که: «خداوند به چهره ها و اموالتان نمی نگرد، بلکه به دل ها و اعمالتان می نگرد» (4) مقیّد به آداب ظاهری شریعت بودن و ظاهربینی در مسائل دینی را رد می کند.

- «مولانا معتقد است که هرکسی که لاف دوستی می زند، از عشق واقعی بهره ندارد؛ زیرا عشق حق، امری است که در حوصله ی آداب ورسوم ظاهری نمی گنجد و در آن شور و حال که نشان اهل طریقت است، بیش از رسم و فال که شعار اهل شریعت محسوب است به کار می آید و قصه ی موسی و شبان معلوم می دارد که قُرب و رضای حق، با پیروی از آداب ورسوم دست نمی دهد بلکه بادل شوریده و عشق مقدّس حاصل می آید» (5) زیرا به عقیده ی مولوی، تنها عشق است که می تواند سالک مشتاق را به سرمنزل مقصود برساند؛ بنابراین هر دین و مذهبی اگر از روی اخلاص و باور قلبی باشد، نزد خداوند مقبول است.

- «مولانا باآنکه قول اهل تشبیه را رد و نفی می کند، قول موحّد راهم تا آن اندازه که نفی صفات را تا حدّ تعطیل بکشاند، قابل تأیید نمی یابد و هر دو قول تشبیه و موحّد را نسبت به پاکی حق، ابتر می داند و طرز تلقّی او از تنزیه و

ص:158

تشبیه حاکی از قول به توحید شهودی است؛ و پیداست که مولانا خداوند را حقیقت واحده ای می داند» (1) که نیازی به حمد و ثنای انسان کامل و مطابق شرع باشد در برابر مقام خداوند ابتر است و این رحمت حق است که آن ها را می پذیرد.

- دکتر زرّین کوب می گوید: مولانا ...قول اهل تشبیه را ردّ و نفی می کند و در این داستان اشارات اهل تشبیه را که از زبان مردم شوریده حال بیان می شود، با نظر قبول و توسع می نگرد و خداوند باآنکه خود را از پاکی و ناپاکی و از تشبیه و تنزیه هر دو برتر است، قول شبان را که بر اوصاف اهل تشبیه مبتنی است، به لطف و قبول نظر می کند؛ زیرا که قول او بر بحث و نظر مبتنی نیست، بلکه بر عشق و تسلیم است و مغلوب نفس نیست.

- مرد شبان، مظهر حال مردم شوریده و ساده دل است که مغلوب حال و توحید شهودی است که به اندازه ی ادراک حاصل از شهود، خدا را یاد می کند و نمی توان قول وی را با میزان کفر و ایمان سنجید و در محدوده ی قیل وقال و تشبیه و تنزیه نمی گنجد و آنچه اهل ملت ها به خاطر آن، یکدیگر را تخطئه می کنند، از دایره ی ذوق او بیرون است (2)

- مولانا مدح و ثنای پیامبر توسّط ابوبکر را مانند مدح و ثنای خداوند توسّط مرد شبان می داند، یعنی اینکه ما نمی توانیم آن گونه که در شأن و مرتبه ی انبیاء و اولیاست، آنان را ستایش کنیم. بدین گونه مولانا عقیده اش را اثبات می کند که راه وصال به خدا تنها پیروی و انجام ظاهر شریعت نیست، اگرچه ایشان نیز راه حق را می پیمایند، امّا راه و روش سوخته جانان و روانان دیگر است.

3) وحی آمدن موسی را در عذر آن شبان

بعدازآن در سر موسی حق نهفت

رازهایی کان نمی آید به گفت

بر دل موسی سخن ها ریختند

دیدن و گفتن به هم آمیختند

چند بی خود گشت و چند آمد به خود

چند پرید ازل سوی ابد

بعدازاین گر شرح گویم ابلهی است

ز آنکه شرح این ورای آگهی است

ور بگویم عقل ها را برکند

ور نویسم بس قلم ها بشکند

چون که موسی این عتاب از حق شنید

در بیابان در پی چوپان دوید

برنشان پای آن سرگشته راند

گرد از پرده ی بیابان بر فشاند

گام پای مردم شوریده خود

هم ز گام دیگران پیدا بود

یک قدم چون رخ ز بالا تا نشیب

یک قدم چون پیل رفته بر وریب

گاه چون موجی برافرازان علم

گاه چون ماهی روانه بر شکم

گاه بر خاکی نبشته حال خود

همچو رمالی که رملی برزند

عاقبت دریافت او را و بدید

گفت مژده ده که دستوری رسید

ص:159

هیچ آدابی و ترتیبی مجو

هر چه می خواهد دل تنگت بگو

کفر تو دین است و دینت نور جان

ایمنی وز تو جهانی در امان

ای معاف یَفْعَلُ الله ما یشاء

بی محابا رو زبان را برگشا

گفت ای موسی از آن بگذشته ام

من کنون در خون دل آغشته ام

من ز سدره ی منتهی بگذشته ام

صد هزاران ساله ز آن سو رفته ام

تازیانه برزدی اسبم بگشت

گنبدی کرد وز گردون برگذشت

محرم ناسوت ما لاهوت باد

آفرین بر دست و بر بازوت باد

حال من اکنون برون از گفتن است

این چه می گویم نه احوال من است

نقش می بینی که در آیینه ای است

نقش توست آن نقش آن آیینه نیست

دم که مرد نایی اندر نای کرد

درخور نای است نه درخورد مرد

هان و هان گر حمد گویی گر سپاس

همچو نافرجام آن چوپان شناس

حمد تو نسبت بدان گر بهتر است

لیک آن نسبت به حق هم ابتر است

چند گویی چون غطا برداشتند

کاین نبوده ست آنکه می پنداشتند

این قبول ذکر تو از رحمت است

چون نماز مستحاضه رخصت است

با نماز او بیالوده ست خون

ذکر تو آلوده ی تشبیه و چون

خون پلید است و به آبی می رود

لیک باطن را نجاست ها بود

کان به غیر آب لطف کردگار

کم نگردد از درون مرد کار

در سجودت کاش روگردانی ای

معنی سبحان ربی دانی ای

کای سجودم چون وجودم ناسزا

مر بدی را تو نکویی ده جزا

این زمین از حلم حق دارد اثر

تا نجاست برد و گل ها داد بر

تا بپوشد او پلیدی های ما

در عوض بر روید از وی غنچه ها

پس چو کافر دید کاو در داد و جود

کمتر و بی مایه تر از خاک بود

از وجود او گل و میوه نرست

جز فساد جمله پاکی ها نجست

گفت واپس رفته ام من در ذهاب

حسرتا یا لیتنی کنت تراب (1)

کاش از خاکی سفر نگزیدمی

همچو خاکی دانه ای می چیدمی

چون سفر کردم مرا راه آزمود

زین سفر کردن ره آوردم چه بود

ز آن همه میلش سوی خاک است کاو

در سفر سودی نبیند پیش رو

روی واپس کردنش آن حرص و آز

روی در ره کردنش صدق و نیاز

هر گیا را کش بود میل علا

در مزید است و حیات و در نما

چون که گردانید سر سوی زمین

در کمی و خشکی و نقص و غبین

ص:160

میل روحت چون سوی بالا بود

در تزاید مرجعت آنجا بود

ور نگون ساری سرت سوی زمین

آفلی حق لا یحب الآفلین (1)

«وقتی محبت خالصانه، انسان را به جستجوی حق وا می دارد، آداب مترسمان و اهل شریعت نمی تواند این رابطه ی روحانی را توجیه کند. شبان که مظهر اولیای مستور است و معبد خدای او تمام کائنات عالم و فراخنای کوه و صحراست، با انس و عشق، خدا را نیایش می کند نه با خوف و خشیت ...» (2)؛ به همین دلیل موسی پیامبر خدا که مظهر تقیّد به شریعت است، به حکم یفعل ما یشاء، چوپان را از هر آداب ورسومی معاف خواند، زیرا پی برد که آنچه او کفر می دانست، دین محض است و نور جان و نه تنها از گمراهی در امان است، بلکه مایه ی ایمنی عالمیان نیز هست.

«چوپان که سیر در بیابان و استغراق در عشق حق او را به کلی از خود ربوده بود، حتّی با چنین رخصت و مژده ای که موسی از جانب خدا به او داده بود از آن عالم استغراق بازنیامد و درواقع شبان شوریده حال در آن بیخودی که وی را سر به کوه و بیابان داد، خودی خود را در وجود حق به کلی درباخت» (3)

مولانا از داستان موسی و شبان نتیجه می گیرد که: «تمام آداب ورسوم شریعت و تمام اوراد و تسبیحات انسان نسبت به عظمت مقام الهی با آنچه این شبان ساده دل عرضه می کرد، تفاوت ندارد.» (4)؛ بنابراین اگر آدمی سر به سوی تعلّقات دنیوی گرداند، جز نقص حاصلی ندارد، امّا اگر با هدف مبارزه با نفس و رهایی از خودبینی، روحش را به پرواز درآورد، هر راهی او را به کمال انسانی وصال حق می رساند.

ص:161

3) مردان خدا هیچ خدمتی- مخصوصاً خدمت زحمتکشان- را بی اجر و مزد نمی گذارند

و به همین دلیل شعیب پیامبر تا خدمت این جوان ناشناس را شنید آرام نگرفت فوراً به سراغ او فرستاد تا مزدش را بدهد.

4) در زندگی موسی همیشه به یاد خدا و متوجه درگاه او بود و حل هر مشکلی را از او می خواست: هنگامی که مرد قبطی را کشت و ترک اولایی از او سر زد فوراً از خدا تقاضای عفو مغفرت کرد و عرض کرد: «پروردگارا! من بر خود ستم کردم مرا ببخش» (قال انی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی)؛ و به هنگامی که از مصر بیرون آمد، عرض کرد: «خداوندا مرا از قوم ستمکار نجات ده»: (قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ) و به هنگامی که متوجه سرزمین مدین شد، گفت: «امیدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند»: (قالَ عَسی رَبِّی أن یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ)؛ و هنگامی که گوسفندان شعیب را سیراب کرد و در سایه آرمید عرض کرد: «پروردگارا! هر خیری بر من نازل کنی من نیازمندم»: (فَقالَ رَبِّ انی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ)؛ مخصوصاً این دعای اخیر که در بحرانی ترین لحظات زندگی او بود به قدری مؤدبانه و توأم با آرامش و خونسردی بود که حتی نگفت خدایا نیازهای مرا برطرف گردان، بلکه تنها عرض کرد: من محتاج خیر و احسان توأم.

5) پشتیبانی از مجرمان از بزرگ ترین گناهان است

در فقه اسلامی باب مفصلی پیرامون «اعانت بر اثم» و «معاونت ظلمه» با احادیث فراوانی داریم که نشان می دهد یکی از زشت ترین گناهان یاری ستمکاران و ظالمان و مجرمان است و سبب می شود که انسان در سرنوشت شوم آن ها شریک باشد.

اصولاً ظالمان و ستمگران و افرادی همچون فرعون در هر جامعه ای افراد خاصی هستند و اگر توده ی جمعیت با آن ها همکاری نکنند فرعون ها فرعون نمی شوند این گروهی از مردم زبون و ضعیف و یا فرصت طلب و دنیاپرست هستند که اطراف آن ها را می گیرند و دست و بال آن ها و یا حداقل سیاهی لشکرشان می شوند تا آن قدرت شیطانی را برای آن ها فراهم می سازند.

در قرآن مجید روی این اصل اسلامی و انسانی کراراً تکیه شده است: (وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ): بر نیکی و تقوی تعاون کنید و به گناه و تعدی هرگز کمک نکنید. (1) و قرآن با صراحت می گوید: (وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ): رکون بر ظالمان موجب عذاب آتش دوزخ است. (2)

«رکون» خواه به معنی تمایل قلبی باشد، یا به معنی همکاری ظاهری، یا اظهار رضایت و یا دوستی و خیرخواهی، یا اطاعت که هر یک از مفسران تفسیری برای آن کرده اند و یا مفهومی که جامع همه این ها است و آن اتکاء و اعتماد وابستگی است، شاهد زنده ای بر مقصود ما است.

در حدیثی از امام زین العابدین علی بن الحسین

می خوانیم: به محمد بن مسلم زهری که دانشمندی بود که با دستگاه بنی امیه مخصوصاً هشام بن عبدالملک همکاری می کرد بعدازآنکه او را از اعانت ظالمان بر حذر داشت در سخنان تکان دهنده اش چنین فرمود: «آیا آن ها تو را به جمع خود دعوت نکردند و مرکزیتی به وسیله تو تشکیل ندادند که آسیای ظلم آن ها بر محورش می گردد؟ آیا تو را پلی برای عبور به سوی بلاهای خود قرار ندادند؟ به وسیله تو نردبانی

ص:162

برای ضلالتشان و مبلغی برای گمراهی و جهلشان و رهروی برای راه ننگینشان ساختند و نیز به وسیله تو، علما را زیر سؤال می کشند و قلوب ساده لوحان جاهل را به دام می افکنند ...آن ها در مقابل چیزی که از تو گرفتند، چه کم بهایی به تو پرداختند؟! و در برابر آنچه از تویران کردند چه کم آباد نمودند. اندکی درباره خود بیندیش که هیچ کس دلسوز تو جز خودت نیست و همچون یک انسان مسئول به حساب خویش رسیدگی کن» (1)

به راستی این منطق گویا و رسای امام

هر عالم درباری وابسته را می تواند متوجه عاقبت شوم خود کند.

6) دو شرط اساسی برای مدیریت صحیح

در جمله کوتاهی که درآیات فوق از زبان دختر شعیب در مورد استخدام موسی آمده بود مهم ترین و اصولی ترین شرایط مدیریت به صورت کلی و فشرده خلاصه شده بود: قدرت و امانت. بدیهی است منظور از قدرت تنها قدرت جسمانی نیست، بلکه مراد قدرت و قوت بر انجام مسئولیت است.

یک پزشک قوی و امین پزشکی است که از کار خود آگاهی کافی و بر آن تسلط کامل داشته باشد. یک مدیر قوی کسی است که حوزه مأموریت خود را به خوبی بشناسد، از انگیزه ها باخبر باشد، در برنامه ریزی مسلط و از ابتکار سهم کافی و در تنظیم کارها مهارت لازم داشته باشد، هدف ها را روشن کند و نیروها را برای رسیدن به هدف بسیج نماید. درعین حال دلسوز و خیرخواه و امین و درستکار باشد. آن ها که در سپردن مسئولیت ها و کارها تنها به امانت و پاکی قناعت می کنند به همان اندازه در اشتباهند که برای پذیرش مسئولیت داشتن تخصص را کافی بدانند. «متخصصان خائن و آگاهان نادرست» همان ضربه را می زنند که درستکاران ناآگاه و بی اطلاع!

اگر بخواهیم کشوری را تخریب کنیم باید کارها را به دست یکی از این دو گروه بسپاریم: مدیران خائن و پاکان غیر مدیر و نتیجه هر دو یکی است! منطق اسلام این است که هر کار باید به دست افرادی نیرومند و توانا و امین باشد تا نظام جامعه به سامان رسد و اگر در علل زوال حکومتها در طول تاریخ بیندیشیم می بینیم عامل اصلی سپردن کار به دست یکی از دو گروه فوق بوده است. جالب اینکه در برنامه های اسلامی در همه جا علم و تقوا در کنار هم قرار دارد، مرجع تقلید باید «مجتهد» و «عادل» باشد، قاضی و رهبر باید مجتهد و عادل باشد (البته در کنار این دو شرط شرایط دیگری نیز هست اما اساس و پایه، این دو است علم و آگاهی، توأم با عدالت و تقوی ).

ص:163

ص:164

1- اولین شرط پذیرش مسئولیت، بلوغ جسمانی است. (وَ لَمَّا بَلَغَ)

2- بلوغ واقعی، تنها به رشد جسمی و نیروی جنسی نیست، بلکه به کمال فکر و عقل نیز وابسته است.

(وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی)

3- وعده های الهی، تخلّف ناپذیر است. (جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ ... وَ لَمَّا بَلَغَ ... آتَیْناهُ)

4- نزول الطاف الهی، شرایط مناسب می خواهد. (وَ لَمَّا بَلَغَ ... آتَیْناهُ)

5- حکمت بر علم مقدّم است. (حُکْماً وَ عِلْماً»

6- لطف به نیکوکاران، سنّت الهی است. (وَ کَذلِکَ)